ISBAK=Istoria Badak NIKI METAN IHA DOMINGU 7/12 MADRUGADA Husi: Avan Pedro Ramelau, Kablaki no Matebian sei dukur iha sira nia toba hamri’ik, noevu-noeva ne’ebé foin mak simu sakramentu matrimonio isin sei todan iha kama laran no mehi furak balu seidauk too nia ninin. Maibe laloran tasi feto hahu si’ak barullu, tanba tubiraun besi komesa hatodan tasi kabun. Husi lalehan leten, mehi-at namtate tuun namanas hodi hobur Cidade Dili ne’ebé loron (9) liu ba (28 Novembro 1975) deklara-an livre husi stigma atan. Camarada armadu ne’ebé halo vizilansia bele konta ho liman, tan barak liu nakoron iha toba fatin inklui povu civil inocente sira iha sikun ba sikun. Diferente ho uma-kain maioria, mesmu rai sei nakukun maho-ben sei kro’at, ho lampuriña ne’ebé uza tursida ho mina rai, Sra Deolinda (27 anos) hakat liu ba dapur laran hodi prepara matabisu ba oan no nia kaben Andre ne’ebé tuku 7:00 sei simu orientasaun militar iha kompania Taibesi. Wainhira bee foin hahu nakali, Sra. Deolinda rona nia kaben ho oan mane Elizio (7 anos) barullu tiha ona iha sira nia varanda oin (03:15 OTL). “Papa hare to’ok, saida mak kabuar metan-metan tu’un dau-daun mai ne’e”, husu Elizio ba nia Papa. Timor oan ho deviza Sarjentu ne’e foti matan dereita ba lalehan, “Jesus saida mak ne’e, praquedas karik”, hanoin Sarjentu ne’e iha laran. Tanba barullu iha lalehan leten komesa aumenta makas, Sarjentu Andre (32 anos) ba uma laran kamat oklu lente iha velador-ai ida nia leten hodi kontinua fihir ba lalehan. “Fo hatene mama labele barullu atu ita rona rai”, Elizio mos haktuir. Uma kain hirak ne’ebe viziñu ho Elizio sira seidauk hatudu atividade iha uma laran. La-hanesan bai-bain, rai hahu moris. Asu hotu-hotu hatenu, nune’e mos Elizio sira nia fahi iha luhan hakilar husu hahan. Iha ai-leten manu sira kokoroek no kokotek hodi simu loron foun ne’ebé sei nakonu ho ran. Sarjentu Andre la-preukupa, mesmu balada hirak ne’e halo rai estrundu hodi interompe nia konsentrasaun. Hanesan militar, Sarjentu ne’ebe 20 de Augusto liu ba deklara-an hanesan Forcas Armadas da Libertasaun Nasional de Timor Leste ne’e komesa diskunfia ho movimentu diskoñesidu iha Domingo madrugada ne’e. “Elizio, favor ba fali dapur fo hatene Mama atu keta hakat ba fahi luhan!!”,……”Tanba sa Papa?” Elizio husu hikas. “Ba hatete mama atu sai hateke took ba lalehan leten!!”, bisu-bisu Sarjentu Andre iha nia oan ne’e nia tilun. Elizio mós fila fali dala ida tan ba dapur. La-kleur Sra. Deolinda hakilar husi dapur laran ho lian makas….. “Andre lalais mai, Niki Metan Boot ida tabele hela iha katuas Duarte nia Hali-Hun leten”. Sarjentu Andre la-responde nia kaben. ”Andre…Andre…Andre...,eiiii…katuas Andre ne’e ho nia oan tilun diuk hotu karik”. Rona bolu ne’ebé la-para, Sarjentu Andre hakbesik-an lalais ba nia kaben iha dapur laran, ”SSsssst silencio, ne’e laos niki Deolinda, ne’e ema”. Derepenti buat ne’ebé Sra. Deolinda hare hanesan Niki ne’e hahu hakilar husi Hali-Hun leten tanba la-konsege kore-an, “Tolong…tolong..hoiiii tolong”. Rona dalen (lingua) diskonesidu ne’e, Sarjentu Andre halai tama ba kuartu laran hahu kolu roupa uma nian hodi foti farda militar ne’ebé tara hela iha piku lolon. Deolinda nia liman-ain nakdedar bainhira hare nia kaben kompleitu ona ho uniforma militar mesmu rai sei nakukun. “O atu ba ne’ebé nakukun ne’e, Andre? reuniaun Laos tuku (7)?”, husu Sra Deolinda ho laran taridu. Trak..trak..trak, sem responde nia kaben, Sarjentu Andre hahu karega kilat G3 ne’ebé loron hirak liu ba foin sobu no hamos. Elizio fihir klean tebes ba performa nia Papa nian iha madrugada ne’e. “Hau tuir hotu i Papa?”,…”Lae o hela deit ho Mama!”, responde Sarjentu Andre hodi kous dereitamente nia oan mane mesak ne’e iha nia hirus matan. Sarjentu ne’e nia liman lo’os hakuak nia kaben Deolinda ne’ebé mataben hahu monu no sorin seluk kous nafatin Elizio. “Deolinda, karik mosu buat ruma favor lori Elizio ba fatin seguru”. Ne’e mak lia fuan ikus Sarjentu nian ba ema nian (2) ne’ebé nia hadomi tebes. Elizio akompaña nia Papa husi uma laran to’o varanda, “Papa…Papa….Papa….Papa”, maibé sarjentu Andre foti liman hodi adeus deit. Elizio ki’ik halai tama ba uma laran tanis iha inan nia hakuak malirin, bainhira liman ne’ebé adeus lakon ona husi nia hateke. La-to’o tan (10) minutus kilat musan lian no semo ba-mai, mais ou menus ho distansia 100 metrus husi Sra. Deolinda nia hela fatin. Tanba paniku, populasaun hahu hakilar iha ida-idak nia uma laran, “Jesus, Jesus, Jesus Nai Maromak”. Sra. Deolinda ho nia oan mane hakbesik-an ba oratorio oin hodi hakneak, “Nai, hau nia kaben foin sai daudaun, favor hase’es netik nia husi besi manas”. To’o loromatan nakfera imbolku mamuk namkeker iha fatin-fatin, ema ho uniforma koor matak mean mosu hanesan du’ut iha tempu udan. Militar diskoñesidu hirak ne’e domina iha kintu-kantu hodi habelar no hamate ai-horis hotu. Susar atu halo separasaun entre suar metan husi material funu nian ho abu-abu dader, morteiru rabenta karuk-los. Loron matan mós nakfera, Deolinda ho familia uma kain (12) hetan torturasaun fiziku tanba mate isin militar nain (7) hetan iha Aldeia laran ne’ebé sira hela. Niki metan (Letnan Satu, Prayogo Danu Bramantio) ne’ebé konsege kore-an oras (1) liu-ba husi Hali-Hun leten katuas Duarte nian, ho nia kolega sira bolu katuas Duarte (62 anos) sai husi linha, “Hei komunis, maju ke depan”. Katuas Duarte nia kaben ho oan feto nain (4) ne’ebe nafatin iha linha, asiste dereitamente oinsa sira nia aman hahu hakneak iha sira oin. Tanba Sinal seidauk remata AK 47 tarutu tiha ona, “Tan..tan…tan”. Ran mean nakali sulin husi Eis Xipaiu ne’e nia isin lolon maibé laiha mataben ida mak sulin akompaña. Husi mate isin (7) ne’ebé militar Indonesia sira hetan 100 metrus husi Sra. Deolinda nia uma, (6) uza uniforma LOREN, sapeo koor mean ho AK 47. Maibé iha ida mak diferente, hatais Camoflado, sapeo kiku, kilat G3 no oklu rahun iha matan. Nia mak Sarjentu Andre, Elizio nia Papa, Deolinda nia kaben. Eis alunus Colegio ne’e ho katuas Duarte nia isin mate naben hanesan lilin iha ahi laran ne’ebé trambe. Sira halo’ot nain (6) seluk ho vuneral militar, isin falun hena Mean-Mutin i tula iha Caro Asalto. “Mama, Papa mak iha karik malayu sira halo hanesan mos Avo Duarte”. Rona ida ne’e, Senhora Deolinda halerik iha nia laran hodi subar matawen tomak. Iha tasi sorin ne’eba (Guiné Bissau), Carmen Pereira hetan informasaun katak, alem de katuas Duarte ho Sarjentu Andre, Carmen mós lakon tiha ona nia Amiga diak ida ne’ebé militar deskoñesidu sira oho iha tasi ibun besik Cidade Dili iha data no loron hanesan. Mesmu Cidade Dili ne’ebé hakmatek nakfilak sai inferno, bandeira Kinur Metan Mean no Fitun Mutin hisik-an nafatin iha Uma Lulik oin durante oras barak nia laran antes prezensa Skuadraun OV 10F Bronco sunu Ramelau, Kablaki no Matebian.*** Istoria hau hakerek atu komemora loron Invazaun Militer Indonezia iha ita nia rai
Posted on: Thu, 31 Oct 2013 05:41:35 +0000
Trending Topics
Recently Viewed Topics
© 2015