KO EKU NGAAHI KAVEINGA LALAHI KI FALEALEA O KAU KA IKUNA E FILI A HAAPAI 13 (Sione Talanoa Fifita) 1. Ke fai i he ongoi kaunga hono pulei e paanga e puleanga (responsibly managing the Governments finances). 2. Ke langa ha ekonomika oku tupulekina hono ivi fakatupu koloa mo ngaue, pea ke malava o feauhi he ngaahi maaketi i tuapuleanga (building a more productive and competitive economy). 3. Ke malava o ave ki he kakai o e fonua e ngaahi fakahoko fatongia oku lelei ange he lotolotonga e ngaahi haihaisia fakapaanga (delivering better public services within tight financial constraints). 4. Ke tokangaekina mavahe hono toe langa hake o Haapai 13 (a unique review of rebuilding Haapai 13). Ko hono fakaikiiki o e ngaahi kaveinga ni, e fai ai e tokanga ki he ngaahi mea mahuinga ni: 1. Toe siofi e fokotuutuu foou ki he tukuhau. I he ngaue ni, e malava ai ke fakapapaui oku vahevahe taau a e tuumalie o e fonua ni i ha founga oku ne hakeakii e masiva. Ka e ikai fai e vahevahe i ha founga oku fakaau ke vaamamao ange ai a e tuumaalie mei he masiva. 2. Monomono e ngaahi Lao ki hono pulei e paanga e fonua. I he ngaue ni e malava ke fakangata ai a e fakahoohooloto a e Kapineti ki a houeiki, mo e kau mau pisinisi pe kau ivi lahi fakapaanga he fonua ni. E malava ke toe malu ange ngaahi paanga ofa mai mei he ngaahi fonua ki hono langa ha ngaahi ngaue ke fakasiisii ai a e taemaungaue. Oku toe malava foki he ngaue ni ke toe fai ha sio ki he tuunga maolunga oku lolotonga i ai e moua paanga o e puleanga ke fai hano holoki aki hano fokotuu hano founga totongi heikai ke mafasia ai e kakai masiva, pea pehee ki he ngaahi toutangata hoko mai. 3. Fokotuutuu foou e ngaahi mea ngaue fakaaiai ki he ngaahi pisinisi. E malava he ngaue ni ke fai hono hakeakii e masiva aki hano fokotuu e Lao ki he vaahenga maulalo taha, pea i he taimi tatau pe, oku kei mau pe e he kau pisinisii ha loto vekeveke ki hono fai honau fatongia fakatupu ngaue mo koloa a ia e toe tokoni ki hono holoki e tokolahi o e kau taemaungaue mo hono hiki hake a e ngaahi tuunga vahenga o e kau ngaue. E toe malava pe foki he ngaue ni ke fakapapaui oku fai e vahevahe taau ke oua naa tuumaalie ange tuumaalie, ka e masiva ange masiva. 4. Toe siofi (review) e ngaahi tuutuuni ngaue fakaekonomika a e puleanga. Oku i ai foki eku tui taetoeveiveiua, oku kaunga lahi aupito e ngaahi tuutuuni ngaue kovi, mo taetaau ki hono fakafaingataaiai e tupulekina o e tuunga fakapaanga fakalukufua o e fonua. E malava i he ngaue ni a e ngaahi fakalakalaka lahi i he ngaahi sekitoa fakatupu ngaue mo koloa kotoa i he fonua ni. E toe lelei ange heni a e sekitoa huu koloa mo ngaue ki tuapuleanga (export sector). E toe malava foki i he ngaue ni ke taotaofi e ngaahi fakamole tae fuu fiemau a e puleanga (te prioritising government spending) a ia e malava ai ke fakahaofi e paanga ki ha ngaahi ngaue e malava ke mau ai ha paanga tanaki mai (productive uses). Ko e taha eni e kii tefito ki hono fakasiisii ko ia e fiemau ke toe hiki hake a e totongi tupu (interest rate) pea mo e mahuinga o etau fakafetongi paanga (exchange rate) 5. Fakahoko e ngaahi ngaue fakavave ki hono fakatupulekina e ngaahi taukei ngaue o e kakai, pea ke toe faingofua ange a e fengaunuaki a e kau ngaue I he ngaahi ngaue ataa (ease labour market mobility). I he ngaue ni e toe fai hono siofi e founga fakangauei o e kau ngaue fakapuleanga (recruitment process) ke fakapapaui oku ngaue a e tokotaha ngaue he feituu oku hoohoa mo napangapangamaalie taha mo ene taukei mo ene ilo fakangaue. Kuo taimi ke taofi hono ngaueaki e fakangauei filifilimanako. 6. Ko hono siofi ke fau e ngaahi aleapau ngaue fakafoituitui i he vaa o e tokotaha ngaue (employee) mo e ngaueanga (employer). E malava I he ngaue ni o taofi hono tuli noaia e kau ngaue. I he taimi tatau evtoe longomoui ange tokotaha ngaue ke fakapapaui oku ausia e ngaahi taumua ngaue ne fai ki ai e aleapau. Oku toe malava heni ke fai e fakahiki-ngaue (promotion) ovfakatatau ki he mea mo e ngaue oku lava (merit based) kaeoua e fai filifilimanako pe. 7. Fai ha ngaue fakavave ki hono langa o Haapai 13, fakaleleii enau fetuutaki, malui honau aatakai ka e tautautefito ki he auhia e fonua he tahi. I he ngaue ni e fai fakavave ke vahei ha ngaahi tokoni pau mei tuapuleanga ke langa aki e nggahi uafu, foosoa, vaka inisipekita honau ngaahi feituu toutai fakataputapu, ngaahi pou telefoni fetuutaki, mo hano fakapapaui e ngaahi maaketi ki he koloa o falehanga mo enau toutai. E fiemau ke vahe a e ngaahi tofia o e puleanga i Vavau, Tongatapu, mo Eua ki ha niihi i he ngaahi motu o Haapai te nau fie hiki koeuhi ko e vave a e ngoto e ngaahi motu ni i he maolunga a e tahi. 8. Fakaleleii e ngaahi tokoni paanga a e puleanga ki he sekitoa taautaha, ke fakapapaui oku ikai folo pe a e ngaahi tokoni paanga ko ia e he ngaahi pisinisi palotoloto mo lalahi i Tongatapu mo Vavau, ka e inasi mua mo e kau ngoue iiki mo louakau, mo e kau toutai iiki i vahe Haapai 13. 9. Ke fai ha aleapau fefakatauaki (trade agreements) mo fakamooni ki ai pea mo e ngaahi puleanga. I he ngaue ni te ne fakapapaui leva oku i ai ha ngaahi maaketi pau mo ha totongi pau ki he etau ngaahi koloa mei he ngoue, toutai, pea mo e ngaue fakameaa. Koeuhi ko e ikai ke taua lava o tauhi mau e ngaahi maaketi (consistency supply) e fai e alea ke oua naa mole ngofua e maaketi pe ko ha alea koe oua naa toe hilifaki ha tute (import tariffs) i eh etau koloa ka e lava ke feauhi mo e ngaahi koloa mei he ngaahi fonua kehe. Pea ke oua e toe fetooaki honau totongi (preference price). I he ngaue ni e malava ke inasi tatau pe a e lulu tai mo e manu vaivai i he ngaahi tapuaki oku fakataumua fakalukufua. Oku malava heni ke langa hake a e kakai masiva o e ngaahi otu motu o Haapai. 10. Ke vahei ha foi paanga pau ki he ako. I he ngaue ni e fai e fakamamafa ki he levolo preschool, vocational, pea mo ha ngaahi ako fakatotolo ki ha ngaahi founga foou fakangaue (innovation). I he ngaue kuopau ke fakapapaui oku inasi pe fokotuu ha ngaahi akoanga pehe ni i Haapai mo Vavau. E malava i he ngaue ni ke fokotuu ai ha ngaahi vaa ngaue oku toe lahiange i Tokelau ke ngaue alive toutupu. Ikai ko ia pe ka e toe fakaakoi mo e kau faiako ke fakaoapaui e toe leleiange tuunga move ola I e ako (quality education). 11. Ke fakapapaui oku inasi e ngaahi otu motu I he ngaahi ngaue ki he moui (health services), pea i ha tuunga lelei ange. Kuo fuu lahi hono sii liekina e ngaahi motu i he tafaaki ni, pea kuo taimi ke taofi leva a e founga ngaue ko eni ka e mau e vahevahe taau. Mo u kaataki te u ngata hee he kuo fakapikopiko e tuhuu ia he lomi telefoni. Ka te u toki oatu kakato fakataha mo hono fakaikiiki he ngaahi nusipepa, letio mo e TV.
Posted on: Sun, 31 Aug 2014 09:44:48 +0000
Trending Topics
Recently Viewed Topics
© 2015