Cechy, Funkcje, Kategorie (Features, Functions, Classes) Gdy uczymy dziecko nazywania czynności, części przedmiotów i ich właściwości, to zaczynamy także uczyć dziecko odpowiadania na pytania dotyczące związków (skojarzeń) między przedmiotami lub między przedmiotem a jego cechami, funkcjami lub kategorią. W książce ABLLS, określa się je nazwą Cechy, Funkcje i Kategorie (Features, Functions and Classes). Cechy (Features) - odnoszą się do właściwości przedmiotów i/lub części przedmiotów. Np. cecha piłki, której możemy nauczyć dziecko jest fakt, że jest okrągła, a cechy samochodu mogą obejmować kierownicę, pas bezpieczeństwa i opony. Funkcja (Function) - odnosi się do tego, co zazwyczaj robimy z danym przedmiotem. Np. funkcją piłki może być m.in. odbijanie, a funkcją samochodu może być m.in. jeżdżenie. Kategoria (Class) odnosi się do sposobów, w jakie dany przedmiot może być skojarzony lub połączony w kategorie z innymi przedmiotami. Bardzo małe dzieci zwykle klasyfikują większość przedmiotów zgodnie z ich funkcją, więc dla małych dzieci lub początkujących uczniów kategoria i funkcja mogą stanowić ten sam cel. Np. Rzeczy, którymi jeździmy i „Rzeczy, które jemy są nazwami kategorii, lecz także nazwami funkcji. Prawidłowo rozwijające się dzieci w wieku 4 -5 lat uczą się klasyfikowania rzeczy według kategorii. Pierwsze kategorie, których zwykle uczą się małe dzieci obejmują zwierzęta, jedzenie, zabawki i ubrania. Ponadto, często pomocne jest nauczenie dziecka kategorii kolorów. Może to pomoc dziecku w rozróżnianiu pytań Jaki kolor ? i Co to jest ? Wybieranie celów Wybierając cele nauczania w programach proszenia (mand), nazywania (tact) i w programie Cechy, Funkcje i Kategorie powinniśmy brać pod uwagę przede wszystkim zainteresowania danego dziecka. Prośba to pierwsza funkcja języka, jakiej uczymy dziecko, ponieważ jest to jedyna funkcja języka, która uczy dziecko siły słow.. Dlatego pierwsze cele w programach rozumienia języka (receptive), nazywania (tact) i w programie Cechy, Funkcje i Kategorie powinny być przeniesione z programu próśb (mands), opanowanych już przez dziecko.Faktem jest, że niektóre dzieci uważają za wzmacniające bardzo niewiele przedmiotów lub aktywności. W przypadku takich dzieci, głównym celem programu powinno być nadal wyrażanie próśb, jednakże nie oznacza to, że nie możemy zająć się także innymi funkcjami języka. Cele programów proszenia (mand), rozumienia języka (receptive), nazywania (tact) i Cech, funkcji i kategorii (FFC) mogą być wybrane spośród rzeczy w otoczeniu dziecka, z którymi wchodzi ono w kontakt każdego dnia. Chociaż takie przedmioty mogą nie być wzmacniające same w sobie, możemy wywołać pragnienie tych przedmiotów, jeśli są one potrzebne do wykonywania codziennych zadań. Np. jeśli dziecko chce zjeść budyń, to łyżką staje się cenna. Jeśli chce wyjść na dwór, to buty staja się cenne. Jeśli chce rysować, to papier staje się cenny. Krótko mówiąc, zalecamy, aby nauczanie wczesnych celów programu Cechy, Funkcje i Kategorie (FFC) było prowadzone jedynie odnośnie rzeczy, o które dziecko prosiło w przeszłości. Terapeuci mają do wyboru dwie taktyki : chwytanie pragnienia dziecka, w momencie, gdy okazuje ono zainteresowanie jakimś przedmiotem lub wywoływanie pragnienia (motywacji), jak opisano powyżej. Ponadto, należy podejmować wysiłki, aby nieustannie budować nowe potencjalne wzmocnienia kojarząc zabawki i aktywności z rzeczami, które już służą jako wzmocnienia. Takimi rzeczami mogą być pierwotne wzmocnienia - takie jak jedzenie, łaskotanie, uściski, śmieszne głosy lub inne warunkowe wzmocnienia, które dziecko nauczyło się lubić. Aby zdecydować, które cechy i funkcje będą celami nauczania danego dziecka, zalecamy, aby rodzice obserwowali dziecko, aby stwierdzić, na jaką cechę lub funkcję danego przedmiotu dziecko zdaje się reagować. Ważniejsze jest, aby wybrane cele miały związek z dzieckiem, a mniej ważne jest to, że dane cele mogą być uważane za prawidłowe w oparciu o związki semantyczne. Np. jeśli dziecko naprawdę lubi bawić się rowerem, lecz jego ulubionym zajęciem jest obracanie pedałów, to pedały powinny być ważną częścią czyli cecha, której nauczymy dziecko. Inne dziecko może lubić swój rower, lecz najbardziej podoba mu się naciskanie dzwonka. Dla tego dziecka dzwonek byłby ważną częścią czyli cecha do nauczenia. Inne dziecko może nie lubić jeździć na rowerze, lecz może prosić inne osoby, aby jeździły na rowerze, żeby patrzeć na obracające się koła. Dla tego dziecka koła byłyby ważnym celem nauczania. Spójrzcie również na sposób, w jaki dziecko reaguje na dotykanie przedmiotu. Jeśli dziecko nigdy nie dotyka kota - pluszowego lub żywego - to cecha miękki może nie być istotna dla tego dziecka i nie powinna być celem nauczania. Z drugiej strony, jeśli dziecko lubi dotykać wiele różnych przedmiotów, szczególnie te, które są miękkie, to cecha miękki byłaby ważną dla dziecka w odniesieniu do wielu rzeczy. W przypadku dzieci, które lubią patrzeć na długie i błyszczące przedmioty, te właściwości mogą być ważniejszymi cechami widelca niż fakt, że posiada on zęby. Ważne jest również abyśmy brali pod uwagę to, co dane dziecko robi z przedmiotem, kiedy wybieramy funkcje, której chcemy nauczyć dziecko. Pamiętajcie, że wiele przedmiotów ma wielorakie funkcje, jak również wielorakie cechy. W istocie, cele książki ABLLS dotyczące programu Cechy, Funkcje i Kategorie (H10, H7, H12) określają jako kryterium biegłości 20 lub więcej uzupełnień z dwiema odpowiedziami. Np. kijek można używać do szturchania lub mieszania. Koce można używać, aby się schować, ogrzać lub zrobić namiot. Bąki można obracać lub na nie patrzeć. Co konkretne dziecko lubi robić z daną rzeczą ? Większość normalnie rozwijających się dzieci uczy się najpierw funkcji przedmiotów, przed nauczeniem się ich cech lub kategorii. Jest to zrozumiałe z uwagi na związek funkcji przedmiotu z prośbą o ten przedmiot. Jeśli dziecko poprosiło o jakąś rzecz, to logiczne jest, że będzie chciało coś zrobić z tą rzeczą! Czynności, o jakie prosi dziecko w odniesieniu do danej rzeczy, pomogą wam w wybraniu funkcji tego przedmiotu, które staną się celem nauczania. Pamiętajcie, że dziecko powinno klasyfikować rzeczy w więcej niż jeden sposób. Jeden z pierwszych sposobów, w jaki normalnie rozwijające się dzieci uczą się klasyfikować przedmioty, opiera się na ich funkcji. Rzeczy, które nosimy na sobie , Rzeczy, które jemy i „Rzeczy, którymi się bawimy to określenia klasyfikujące, których zwykle uczą się dzieci, przed nauczeniem się kategorii takich jak ubrania, jedzenie i zabawki. W rzeczywistości, w przypadku niektórych dzieci, po nauczeniu się zbioru Rzeczy, które jemy jako kategorii, całkiem łatwy jest transfer wszystkich odpowiedzi w tym zbiorze do kategorii jedzenia, jeśli nauczymy dziecko, że Rzeczy, które jemy nazywają się jedzenie. Zwykle nie potrzeba uczyć dziecka każdej indywidualnej odpowiedzi, czego można byłoby się spodziewać gdybyście dodawali nowa cechę lub funkcje do uprzednio opanowanych celów programu Cechy, Funkcje i Kategorie (FFC). Chociaż istnieje wiele różnych cech, funkcji i kategorii, które można wybrać jako cele nauczania, niepotrzebne jest uczenie ich wszystkich w tym samym czasie. Wybierzcie cele, które są najbardziej związane z życiem dziecka w danym czasie. Więcej celów można dodać, gdy wzrosną umiejętności językowe dziecka i jego zdolność do reagowania na rzeczy w wieloraki sposób. W przypadku zaawansowanych uczniów wykorzystamy te cechy, funkcje i kategorie, aby dokonać transferu do nauczania dziecka opisywania i definiowania przedmiotów. (wyj. tł. Np. zaawansowany uczeń potrafi odpowiadać na pytania Jaki kolor ma banan ? (żółty), Czym jest banan ? (owocem) i Co robimy z bananem ? (jemy). Wykorzystujemy te umiejętności, aby nauczyć dziecko opisywania banana. Mówimy Powiedz mi o bananie i dziecko mówi Banan to owoc. Banan jest żółty. Banan to cos, co jemy.) Kiedy myślicie o nowych celach, które chcecie dodać do programu dziecka, pomyślcie, co powiedzielibyście komuś z zagranicy, który poprosiłby was o wyjaśnienie jakiejś nazwy?. Np. gdyby cudzoziemiec zapytał, co znaczy słowo kot, to moglibyście mu powiedzieć ze kot to zwierze, które ludzie trzymają w domu. Ma wąsy i długi ogon. Ma pazury i drapie. Głaszczemy go. Ma miękkie futro. Psy gonią koty. Z tego opisu moglibyśmy wywnioskować, że takie słowa jak zwierzę, zwierzę domowe, miękki, futro, wąsy, długi ogon, szpony, drapać, głaskać mogłyby zostać wybrane jako cele programu Cechy, Funkcje i Kategorie. Jeśli macie trudności w zdecydowaniu, jakie słowa byłyby odpowiednie, to poproście pełnosprawne dziecko w mniej więcej takim samym wieku jak wasze dziecko, aby powiedziało wam o lub opisało daną rzecz. Wielu rodziców mówi, że ma trudności w określeniu czy dany cel jest cechą czy funkcją. Możemy przyjąć ogólną zasadę, że jeśli cel jest czasownikiem to można go nauczyć jako funkcję. Jeśli cel jest rzeczownikiem, to można go nauczyć jako część czyli cechę. Jeżeli cel jest przymiotnikiem lub przysłówkiem, to mozna go nauczyć jako cechę. [wyj.tł. Np. w zdaniu Piszemy długopisem słowo piszemy (czasownik) to funkcja, w zdaniu Koń ma ogon słowo ogon (rzeczownik) to część czyli cecha, w zdaniu Banan jest żółty słowo żółty (przymiotnik) to cecha, a w zdaniu Samochód jedzie szybko słowo szybko (przysłówek) to cecha.] Jak powiedzieliśmy wcześniej, przedmioty mozna klasyfikować w wieloraki sposób, więc możemy również nauczyć dziecko takich kategorii jak rzeczowniki, czasowniki i przymiotniki. Nie istnieje magiczna liczba cech, funkcji i kategorii, których należy nauczyć dziecko w odniesieniu do pewnej rzeczy, w danym czasie. Możemy nauczyć małe dziecko tylko jednej cechy, funkcji lub kategorii przedmiotu, a inne cechy, funkcje lub kategorie dotyczące tego przedmiotu mozna wprowadzić później, gdy dziecko będzie mieć więcej kontaktów z tym przedmiotem. Np. dla trzyletniego dziecka ważne jest nauczenie się odpowiedzi do ubikacji, kiedy pytamy je Gdzie robisz siku ?, lecz nie ma znaczenia, że ubikacja to wyposażenie łazienki lub przedmiot z porcelany ! W przypadku początkujących uczniów należy wprowadzać nie więcej niż 3 - 4 cele z programu Cechy, Funkcje i Kategorie (FFC), w odniesieniu do danego przedmiotu (Wyj.tł. Np. w odniesieniu do psa :zwierzę, mówi hau hau, ma ogon). Cele należy wybierać biorąc pod uwagę ich związek z życiem dziecka, a nie stosując zasadę ze trzeba nauczyć dziecko jednej funkcji, dwóch cech i jednej kategorii w odniesieniu do danej rzeczy. Niektóre rzeczy mają wiele funkcji, lecz nie mają kategorii. Inne mogą mieć kategorie i wiele cech, lecz nie mają funkcji. Unikajcie szukania celów nauczania tylko po to, aby mięć każdy z elementów programu Cechy, Funkcje i Kategorie. (Przykłady celów programu Cechy, Funkcje i Kategorie możecie znaleźć w podręczniku Partingtona i Sundberga Nauczanie języka dzieci z autyzmem i z innymi zaburzeniami rozwoju / Teaching Language to Children with Autism and Other Developmental Disorders). Zauważycie, że w książce ABLLS cele programu związanego z kategoriami w sferze związków między słowami (Intraverbal) to najpierw uzupełnianie kategorii po usłyszeniu nazwy przedmiotu (cel H11), a następnie uzupełnianie przedmiotu po usłyszeniu nazwy kategorii (cel H12). [wyj.tł. Np. Koń to ... (zwierzę) (cel H11), Pewien rodzaj jedzenia to ... (zupa) (cel H12).] Niektórzy uważają, że jest to błąd typograficzny i że dziecko powinno zawsze zaczynać od uzupełniania nazwy przedmiotu po usłyszeniu nazwy kategorii. Jednakże, zauważcie, że nawet gdybyśmy nauczyli dziecko tylko dwóch kategorii (np. zwierzęta i jedzenie), to dziecku byłoby o wiele łatwiej uzupełnić słowo jedzenie lub zwierzę, niż uzupełnić zdanie Pewien rodzaj jedzenia to ... , ponieważ istnieje wiele możliwych odpowiedzi uzupełniających to zdanie. Dzieci często łatwiej uzupełniają nazwę kategorii, niż nazwę konkretnej rzeczy należącej do tej kategorii. Zobaczcie, jak odpowiada konkretne dziecko, aby ustalić, którego uzupełnienia (fill-in) będziecie uczyć najpierw. Ważne jest, aby dziecko potrafiło nazywać części i właściwości przedmiotu (np. ogon, żółty) zanim włączycie je do programu Cech, Funkcji i Kategorii FFC) - robimy to kiedykolwiek jest to możliwe, aby uniknąć uczenia się na pamięć. Jeśli najpierw nauczymy dziecko nazw części i właściwości przedmiotu, to będziemy pewni, że dziecko dostrzega właściwą część pytania. Np. dziecko powinno przynajmniej receptywnie rozpoznawać, a najlepiej - także nazywać - wąsy, futro i ogon kota, zanim wprowadzicie te cechy do programu FFC, w odniesieniu do kota. Pytania stosowane, aby wywołać odpowiedz zawierającą nazwę części są takie same jak pytania o nazwę przedmiotów, wiec niepotrzebne są dodatkowe warunkowe rozróżnienia ze strony dziecka. Dziecko po prostu nazywa to, co mu pokazujemy zadając pytanie Co to jest ? lub podobne pytanie. Możemy zastosować procedury transferu używane podczas nauczania nazywania przedmiotów. Należy jednak podkreślić, ze inni terapeuci stosujący ABBLS nie uważają, że nauczanie tych wstępnych umiejętności jest konieczne przed wprowadzeniem danego celu do programu FFC, pod warunkiem, ze nazwy części i właściwości będą nauczane w pewnym momencie. W książce ABLLS cele związane z nauczaniem Cech, Funkcji i Kategorii (FFC) są zawarte w sekcjach dotyczących rozumienia języka (receptive), nazywania (tacting) i związków (skojarzeń) między słowami(intraverbal). Jednakże, te umiejętności nauczane są zwykle jednocześnie. Cele książki ABLLS dotyczące Cech, Funkcji i Kategorii (FFC) obejmują : 1) w sferze rozumienia języka (receptive) : (Przedmiot jest OBECNY) C 20 Wybiera przedmiot z uwagi na jego funkcje. Np. Dotknij coś, co jemy C 21 Wybiera przedmiot z uwagi na jego cechę. Np. Znajdź coś z czekoladowymi chipsami. C 22 Wybiera przedmiot z uwagi na jego kategorie. Np. Dotknij jedzenie. 2) w sferze nazywania (tact) (Przedmiot jest OBECNY). G 12 Nazywa przedmiot po usłyszeniu jego funkcji Np. Co jemy ? Czym piszemy ? Czym otwieramy drzwi ? G 13 Nazywa przedmiot po usłyszeniu jego cechy Np. Co ma czekoladowe chipsy ? Co ma trąbę ? Co ma dwie nogi ? Co jest żółte ? G 14 Nazywa przedmiot po usłyszeniu jego kategorii. Np. Które jest jedzeniem ? G 15 Nazywa funkcje przedmiotu. Np. Co robimy z filiżanką ? Co robimy z kluczem ? Co robimy z ręcznikiem ? G 16 Nazywa kategorie przedmiotu. Np. Czym jest pies ? Czym jest gitara ? Czym jest jabłko ? G 17 Nazywa części/cechy przedmiotu. Np. Co ma słoń ? Co ma rower ? G 18 Nazywa właściwości przedmiotu. (wyj.tł. w oryginale dosłownie nazywa przymiotniki) Np. Jaki rozmiar ma słoń ? Jaki kolor ma banan ? 3) w sferze związków (skojarzeń) między słowami (intraverbal) (Przedmiot NIE jest obecny) H 6 Uzupełnia słowa opisujące codzienne czynności. Np. Śpimy w .... H 7 Uzupełnia przedmiot po usłyszeniu funkcji. Np. Jemy ... H 10 Uzupełnia przedmiot po usłyszeniu cechy. Np. Coś z czekoladowymi chipsami to... „ H 16 Odpowiada na pytania zaczynające się od słowa . Np. Co ma chipsy czekoladowe ? Co jemy ? H 12 Uzupełnia nazwę przedmiotu po usłyszeniu jego kategorii. Np. Rodzajem jedzenia jest ... H 8 Uzupełnia funkcje po usłyszeniu nazwy przedmiotu. Np. Używamy filiżankę do .... (picia). H 11 Uzupełnia kategorie po usłyszeniu nazwy przedmiotu. Np. Pies jest .... (zwierzęciem). H 9 Uzupełnia cechę po usłyszeniu nazwy przedmiotu. Np. Słoń ma ... (trąbę). Słoń jest ... (duży). Na początku nauczania Cech, Funkcji i Kategorii (FFC) zaczynamy od tego, co dziecko robi już z powodzeniem. Znajdźcie odpowiedź opanowana już przez dziecko i przenieście ją do nowych warunków. Możecie najpierw nauczyć dziecko odpowiedzi w zadaniach typu uzupełnianie (fill-in), a następnie przenieść te odpowiedzi do pytań. Dzieje się tak, ponieważ w zadaniach typu uzupełnianie (fill-in) nie wymagamy odpowiedzi. Jesli dziecko nie uzupełnia brakującego słowa, to robi to terapeuta. Jeśli wykorzystaliśmy uzupełnienia w przeszłości, aby wywołać prośby dziecka, to dziecko mogło odpowiedzieć prawidłowo wiele razy podczas proszenia i wtedy uzupełnianie może być bardzo łatwe jako tact (tj. nazywanie w obecności przedmiotu). Np. jesli ucząc dziecko proszenia o bańki mydlane terapeuta mówił często Dmuchaj bańki, dmuchaj ... i dziecko uzupełniało bańki (co było następnie wzmacniane przez otrzymanie baniek), to byłoby łatwo nauczyć to dziecko używania takiej samej odpowiedzi, nawet wtedy, gdy nie chce baniek. Jedynym czynnikiem, który uległby zmianie byłoby pragnienie (EO) baniek ze strony dziecka. Podajemy przykłady procedur transferu, które stosujemy ucząc dziecko odpowiadania na pytania zawierające Cechy, Funkcje i Kategorie (FFC). Transfer od rozumienia języka do receptywnego rozpoznawania cech, funkcji i kategorii (Receptive do RFFC) Co robimy jesli dziecko potrafi wskazać przedmiot gdy mówimy jego nazwę, lecz nie potrafi odpowiedzieć na pytanie dotyczące tego przedmiotu ? Niektórzy nauczyciele rozpoczynają nauczanie Cech, Funkcji i Kategorii (FFC) od reakcji receptywnych. W takim przypadku odpowiedź dziecka w sferze rozumienia języka może zostać przeniesiona do receptywnego rozpoznawania Cech, Funkcji i Kategorii przedmiotów. W naturalnym środowisku dziecka łatwo jest wywołać sytuacje wymagające od dziecka receptywnego reagowania na Cechy, Funkcje i Kategorie (FFC). Np. jesli macie mokre ręce, to poproście dziecko aby dało wam coś czym się wycieramy.Albo udawajcie, że jesteście spragnieni i poproście dziecko, aby dało wam cos do picia. Podczas nauczania zacznijcie od odpowiedzi opanowanej już przez dziecko, takiej jak dotykanie przedmiotu po usłyszeniu jego nazwy. TERAPEUTA : Dotknij ręcznik DZIECKO : TERAPEUTA : Czym się wycieramy ? DZIECKO : W tym przypadku bardziej prawdopodobne jest, że dziecko ponownie dotknie ręcznik, ponieważ zrobiło to przed chwila. Alternatywna procedura nauczania polegałaby na udzieleniu dziecku pełnej podpowiedzi (full prompt) z opóźnieniem zero sekund, w momencie zadawania pytania. TERAPEUTA : Czym się wycieramy ? (dotyka ręcznik zadając pytanie) DZIECKO : TERAPEUTA : Czym się wycieramy ? (bez podpowiedzi) DZIECKO : Transfer od nazywania przedmiotu do nazywania go po usłyszeniu cechy, funkcji lub kategorii (TFFC = Tact by Feature, Function, Class). (Stosujemy w przypadku dzieci, które nazywają przedmiot w odpowiedzi na pytanie Co to jest ?, lecz nie odpowiadają a pytania zawierające cechę, funkcje lub kategorie tego przedmiotu.) TERAPEUTA : Co to jest ? DZIECKO : Sok TERAPEUTA : Co pijemy ? DZIECKO : Sok TERAPEUTA : Co to jest ? DZIECKO : Koc TERAPEUTA : Czym się przykrywamy ? DZIECKO : Kocem [Wyj.tł. Drugi dialog ilustruje różnice między językiem polskim a językiem angielskim i konieczność znalezienia odpowiedników w języku polskim. W drugim dialogu w języku angielskim obie odpowiedzi dziecka są identyczne (blanket) natomiast w języku polskim zmienia się forma rzeczownika (koc, kocem). Życzę wszystkim rodzicom i terapeutom powodzenia w poszukiwaniu rozwiązań !Ja łamałam sobie głowę, aby znaleźć odpowiedniki w języku greckim, ponieważ mój syn z autyzmem mówi po grecku.] Transfer od uzupełniania do nazywania przedmiotu po usłyszeniu jego cechy, funkcji lub kategorii.(Fill-in to TFFC transfer). ( Stosujemy w przypadku dzieci, które z łatwością odpowiadają na zadania typu TERAPEUTA : Przykrywamy się kocem. Przykrywamy się ... DZIECKO : kocem. Transfer od uzupełniania do odpowiadania na pytanie zaczynające się od słowa Co lub Czym.(Fill-in to WH Question transfer) (Stosujemy w przypadku dzieci, które potrafią uzupełniać nazwę przedmiotu , lecz nie odpowiadają na pytania zawierające cechę, funkcje lub kategorie tego przedmiotu.) TERAPEUTA : Przykrywamy się ... DZIECKO : kocem. TERAPEUTA : Czym się przykrywamy ? DZIECKO : kocem. Transfer od rozpoznawania przedmiotów po usłyszeniu ich cechy, funkcji lub kategorii (RFFC) do nazywania przedmiotów po usłyszeniu ich cechy, funkcji lub kategorii (TFFC).(RFFC to TFFC transfer) (Stosujemy w przypadku dzieci, które mówią nazwy przedmiotów w momencie, kiedy je pokazują.) Kombinacja odpowiedzi receptywnej i nazywania (receptive/tact combination) [wyj.tł. tj. dziecko pokazuje kota po usłyszeniu jego cechy i jednocześnie mówi słowo kot.] może zostać przeniesiona do nazywania przedmiotów po usłyszeniu ich cechy, funkcji lub kategorii (TFFC). Ważną rzeczą jest to, że próbujecie nauczyć dziecko używania w nowych warunkach JEGO odpowiedzi. Jesli dziecko nie mówi nazwy przedmiotu w momencie, gdy dotyka tego przedmiotu/ obrazka to nie istnieje odpowiedź, którą można przenieść do nowych warunków. TERAPEUTA : (kot lub obrazek kotka na stole) Dotknij coś ,co ma wąsy. DZIECKO : Kot TERAPEUTA : Co ma wąsy ? DZIECKO : Kot Transfer do Intraverbal (Transfer to Intraverbal) Co robimy jesli dziecko potrafi nazwać przedmiot, kiedy zadajemy pytanie w obecności tego przedmiotu, lecz nie może odpowiedzieć kiedy przedmiot nie jest obecny ? Wiele dzieci z autyzmem potrafi odpowiedzieć na pytanie w obecności przedmiotu, lecz nie potrafi odpowiedzieć, gdy przedmiot jest nieobecny. W przypadku większości dzieci trzeba stopniowo usunąć przedmiot (bodziec wizualny) z pola widzenia, aby dziecko nauczyło się odpowiadać jedynie na pytanie (bodziec werbalny). Transfer od nazywania do intraverbal (Tact to Intraverbal Transfer) TERAPEUTA : (koc jest obecny) Czym się przykrywamy ? DZIECKO : Kocem TERAPEUTA : (chowa koc za swymi plecami) Czym się przykrywamy ? DZIECKO : Kocem Transfer od uzupełniania do intraverbal (Fill-in to Intraverbal Transfer) TERAPEUTA : (koc nie jest obecny) Przykrywamy się ... DZIECKO : kocem. TERAPEUTA : Czym się przykrywamy ? DZIECKO : Kocem. Transfer od naśladowania modelowanej odpowiedzi do intraverbal ( Echoic to Intraverbal Transfer) TERAPEUTA : Powiedz DZIECKO : Sok TERAPEUTA : Co pijemy ? DZIECKO : Sok TERAPEUTA : Powiedz DZIECKO : Samochód (car) TERAPEUTA : Czym jeździmy ? DZIECKO : Samochodem (car) Gdzie ? ( Where ?) Odpowiedzi na pytania zaczynające się od słowa Gdzie?” Można przenieść z wielu opanowanych przez dziecko uzupełnień cech, funkcji i kategorii (FFC fill-ins). TERAPEUTA : Ryba żyje ... DZIECKO : w wodzie. TERAPEUTA : Gdzie żyje ryba ? DZIECKO : W wodzie. Łatwo jest nauczyć dziecko odpowiadania na pytania zaczynające się od słowa gdzie, jeśli najpierw nauczymy dziecko proszenia o informacje przy zastosowaniu słowa gdzie. Transfer od proszenia do nazywania (Mand to Tact Transfer) Pierwszy krok : TERAPEUTA : Mam ciastko dla ciebie. Powiedz DZIECKO : Gdzie jest ciastko ? TERAPEUTA : W pudelku. (Wyciąga ciastko i daje dziecku) Po opanowaniu tego kroku (dziecko nie potrzebuje już podpowiedzi i często prosi o informacje stosując słowo gdzie), przejdźcie do drugiego kroku, tj. pytajcie dziecko o położenie przedmiotu. Drugi krok : TERAPEUTA : Mam ciastko. DZIECKO : Gdzie jest ciastko ? TERAPEUTA : W pudelku. (pokazuje dziecku ciastko, a następnie pyta) Gdzie jest ciastko ? DZIECKO : W pudelku. Czy mogę zjeść ciastko ? TERAPEUTA : Pewnie. Wyjmij je z pudelka. Dziecko uczy się odpowiadania na pytania zaczynające się od słowa gdzie także podczas nauki nazywania położenia przedmiotów. Transfer od wykonywania poleceń do nazywania (Receptive to Tact Transfer) Stosujemy w przypadku dzieci, które mówią (nazywają to, co robią) podczas wykonywania poleceń. TERAPEUTA : Włóż but do pudelka DZIECKO : Do pudelka TERAPEUTA : Gdzie jest but ? DZIECKO : W pudelku [Wyj. tł. W języku angielskim znowu sytuacja jest łatwiejsza dla dziecka, ponieważ w swych dwóch wypowiedziach używa tych samych słów (in the box), natomiast w języku polskim zmienia się forma rzeczownika (do pudelka, w pudelku)]. (Na stole znajdują się dwie miseczki - jedna z jabłkiem pod miseczką odwróconą do góry nogami, a druga z jabłkiem w miseczce) TERAPEUTA : Pokaz (na początku pełna podpowiedź z opóźnieniem zero sekund) DZIECKO : (mówi) pod miseczka ( i wskazuje prawidłowe jabłko) TERAPEUTA : Gdzie jest jabłko ? DZIECKO : Pod miseczką Kto ? Czyj ? ( Who ? Whose ?) Dziecko po raz pierwszy uczy się odpowiadać na pytania zaczynające się od słowa kto podczas nauki nazywania ludzi. Inna sytuacja, w której dziecko powinno odpowiadać na pytania zaczynające się od słowa kto jest nauka cech, funkcji i kategorii (FFC) dotyczących zawodów i członków rodziny. TERAPEUTA : Kto tuli cię w łóżku ? DZIECKO : Mama. TERAPEUTA : Kto to jest ? (na stole znajduje się fotografia strażaka, a dziecko potrafi nazywać (tact) strażaka) DZIECKO : Strażak TERAPEUTA : Kto gasi pożary ? DZIECKO : Strażak Odpowiadanie na pytania zaczynające się od słów Czyj ?/Czyja ?/ Czyje / itp. jest niezbędne aby nauczyć dziecko zaimków dzierżawczych (possessive pronouns), takich jak mój, twój, jego, jej itp. TERAPEUTA : Powiedz DZIECKO : Moja kolej TERAPEUTA : Czyja kolej ? DZIECKO : Moja kolej Tej odpowiedzi mozna również nauczyć dziecko ucząc je najpierw proszenia o informacje przy zastosowaniu słowa czyj. TERAPEUTA : (kładzie cukierek na stole) Powiedz DZIECKO : Czyj cukierek ? TERAPEUTA : Twój ! Proszę, weź go ! Później, kiedy dziecko konsekwentnie i bez podpowiadania prosi o informacje stosując słowo czyj ?, proście dziecko, aby powiedziało zaimek dzierżawczy lub imię osoby posiadającej dany przedmiot. (cukierek znajduje się na stole) DZIECKO : Czyj cukierek ? TERAPEUTA : Taty. Cukierek jest ... DZIECKO : Taty. TERAPEUTA : Czyj cukierek ? DZIECKO : Taty. Odpowiedzi na pytania zaczynające się od słowa czyj mozna również nauczyć dziecko stosując tzw. analogiczne komentarze (contingent comments). Uczymy dziecko, aby nazywało podobny, lecz nie identyczny fakt. TERAPEUTA : (dziecko i terapeuta trzymają kredki) Moja kredka jest niebieska DZIECKO : Moja kredka jest czerwona TERAPEUTA : Czyja kredka jest czerwona ? DZIECKO : Moja kredka./ Moja [Wyj.tł. przykłady programu analogicznych komentarzy (contingent comments) : 1) Terapeuta i dziecko oglądają razem książkę i wskazują obrazki mówiąc na przemian : TERAPEUTA : Ja widzę kota., DZIECKO : Ja widzę piłkę. itd. 2) Terapeuta i dziecko siedzą naprzeciwko siebie trzymając w ręku jakiś przedmiot. TERAPEUTA : Ja trzymam (mam) lalkę., DZIECKO : Ja trzymam (mam) misia. itd. 3) Terapeuta i dziecko siedzą naprzeciwko siebie. Nie istnieją żadne przedmioty - wiec jest to czysty INTRAVERBAL. Wypowiedź jednej osoby stanowi bodziec dla wypowiedzi drugiej osoby. TERAPEUTA : Lubię truskawki. DZIECKO : Lubię lody. itd. TERAPEUTA : Potrafię pływać. DZIECKO : Potrafię rysować. itd. TERAPEUTA : Chce zjeść jabłko. DZIECKO : Chce zjeść cukierka. itd. TERAPEUTA : Mam 30 lat. DZIECKO : Mam 4 lata. itd.] Który ? (Which ?) Dziecko po raz pierwszy uczy się odpowiadania na pytania zaczynające się od słowa który, kiedy nazywa właściwości i uczy się cech, funkcji i kategorii (FFC) przedmiotów. (Na stole znajdują się dwa identyczne przedmioty, różniące się tylko wielkością) TERAPEUTA : Który jest duży ? DZIECKO : (dotyka duży przedmiot) (na stole znajdują się ptak, kangur i samochód) TERAPEUTA : Który lata ? DZIECKO : dotyka ptaka (receptive) lub mówi Ptak (tact) Te odpowiedz mozna wykorzystać, aby nauczyć dziecko odpowiadania na pytanie zaczynające się od słowa Który ? (jak opisano w książce ABLLS). TERAPEUTA : Który lata ? Ptak, kangur czy samochód ? (dotyka każdy obrazek w momencie gdy zadaje pytanie) DZIECKO : Ptak TERAPEUTA : (zabiera obrazki) Który lata ? Ptak, kangur czy samochód ? DZIECKO : Ptak (wyj.tł. zastosowano tu transfer od nazywania (tact) do intraverbal.) Kiedy ? (When ?) Pierwsze odpowiedzi na pytania zaczynające się od słowa, „kiedy dotyczą zwykle ogólnych koncepcji czasu takich jak rano i w nocy. Później, gdy dzieci uczą się więcej koncepcji dotyczących czasu i sekwencji, testujemy je również stosując pytania zaczynające się od słowa kiedy. TERAPEUTA : Śpimy w nocy. Śpimy w ... DZIECKO : nocy. W momencie gdy dziecko uzupełnia bez żadnej pomocy dokonujemy transferu od uzupełniania (fill-in)do intraverbal. TERAPEUTA : Śpimy w ... DZIECKO : nocy. TERAPEUTA : Kiedy śpimy ? DZIECKO : W nocy. Jak ? (How ?) Niektóre pytania zaczynające się od słowa Jak mozna przenieść z programu cech, funkcji i kategorii. TERAPEUTA : Jedziesz do szkoły ... DZIECKO : autobusem. TERAPEUTA : Jak jedziesz do szkoły ? DZIECKO : Autobusem Odpowiedzi na pytania zaczynające się od słowa jak można również nauczyć dziecko, ucząc je najpierw proszenia o informacje przy zastosowaniu słowa jak. Terapeuta pokazuje dziecku baka, którego pragnie dziecko, a następnie wręcza go dziecku.) TERAPEUTA : Jak to uruchamiasz ? DZIECKO : Jak to uruchamiasz ? TERAPEUTA : Wkładasz ten patyczek tutaj i ciągniesz. (pomaga dziecku jeśli potrzeba, aby nastąpiło wzmocnienie.) W momencie, gdy dziecko konsekwentnie prosi o informacje używając słowo jak i nie potrzebuje żadnych podpowiedzi, wymagajcie od dziecka odpowiedzi na stawiane pytanie. DZIECKO : Jak to włączasz ? TERAPEUTA : Naciśnij mały biały guzik. (zachowuje kontrolę nad zabawką) TERAPEUTA : Jak to włączasz ? DZIECKO : Naciśnij mały biały guzik. Dzieci uczą się odpowiadać na pytania zaczynające się od słowa jak także podczas nauki nazywania serii czynności konkretnej aktywności (np. robienie kanapki, robienie galaretki). Np. w momencie, gdy dziecko potrafi nazwać wszystkie kroki (czynności) podczas robienia kanapki, to odpowiedzi dziecka można przenieść do odpowiadania na pytanie Jak robisz kanapkę ? Jak pisaliśmy wcześniej, dzieci uczą się odpowiadania na pytania zaczynające się od słowa jak także podczas nauki nazywania właściwości rzeczy. Dlaczego ? (Why ?) Jeden sposób nauczenia dziecka odpowiadania na pytania zaczynające się od słowa dlaczego to prowadzenie go do prawidłowej odpowiedzi. TERAPEUTA : (oglądając z dzieckiem książkę) Spójrz na tego chłopca. Ziewa. Jak się czuje ? DZIECKO : Czuje się zmęczony. TERAPEUTA : Poszedł do łóżka ! Dlaczego poszedł do łóżka ? DZIECKO : Czuje się zmęczony. TERAPEUTA : (oglądając z dzieckiem książkę) Co się tutaj dzieje ? DZIECKO : „ Dziewczyna wchodzi do stajni. TERAPEUTA : Masz rację! Co zrobiła w stajni ? DZIECKO : Wzięła konia. TERAPEUTA : Dlaczego poszła do stajni ? DZIECKO : Aby wziąć konia. Chociaż uczymy dziecko odpowiadania na te pytania w izolacji, ważne jest również rozpoczęcie uczenia dziecka, aby odpowiadało na wiele różnych pytań dotyczących pojedynczej rzeczy lub wydarzenia (Modul Werbalny - Verbal Module). Jest to ważne, ponieważ niektóre dzieci z autyzmem maja trudności z reagowaniem na wielorakie cechy danego przedmiotu (bodźca). Aby odpowiadać w ten sposób dziecko musi silnie skojarzyć konkretne pytanie (bodziec werbalny) ze specyficzną odpowiedzią. Podczas nauczania dziecka różnych typów nazw (tacts) ważne jest obserwowanie czy dziecko ma jakieś trudności w odpowiadaniu na pytania. Np. mozna nauczyć dziecko aby odpowiadało na pytanie Jaki kolor ? i dziecko odpowiada prawidłowo, lecz kiedy mieszamy pytanie Jaki kolor ? z pytaniem Jaki rozmiar ?, to dziecko może odpowiedzieć mówiąc rozmiar przedmiotu w odpowiedzi na pytanie Jaki kolor ? i mówiąc kolor przedmiotu w odpowiedzi na pytanie Jaki rozmiar ? Wielu ludzi stwierdza, że dziecko nie opanowało lub nie zgeneralizowało pewnej umiejętności, ponieważ żądają oni dziecku to samo pytanie w innym kontekście i dziecko nie odpowiada prawidłowo. Ci ludzie nie zdają sobie sprawy, że skomplikowali zadanie postawione dziecku, wymagając od niego więcej rozróżnień. Z tego powodu ważne jest nauczenie dziecka, które słowa w pytaniu stanowią bodziec różnicujący dla danej kategorii odpowiedzi. Gdy stosujemy słowo what (co) jako część pytania, to dziecko musi nadal uważać aby spostrzec drugie słowo (bodziec werbalny) w pytaniu. Wymagamy od dziecka dokonania warunkowych rozróżnień opartych na tym konkretnym pytaniu. Rozważcie następujące przykłady, które mogą być stosowane jako bodźce różnicujące podczas uczenia dziecka nazywania czynności, właściwości lub części przedmiotu. To że dziecko potrafi odpowiedzieć na te pytania w izolacji nie oznacza wcale, że odniesie sukces odpowiadając na te wszystkie pytania, jeśli dotyczyć będą tej samej rzeczy, szczególnie jesli obecne będą także inne rzeczy, wymagające jeszcze więcej rozróżnień. Załóżmy że, w opisanym poniżej przypadku obecne są także inne zabawki - pojazdy, lecz tylko jedna lalka - tatuś. Werbalne bodźce różnicujące, czyli elementy wymagające warunkowych rozróżnień, napisane są drukowanymi literami. JAK to się nazywa ?Odpowiedź : samochód (dziecko nazywa przedmiot) KTO to jest ? Odpowiedz : tatuś (dziecko nazywa osobę) CO ROBI tatuś ?Odpowiedź: prowadzi samochód (dziecko nazywa czynność) (zauważcie, ze gdyby istniała inna osoba, to słowo tatuś byłoby także istotne) JAKIEGO KOLORU jest SAMOCHÓD ? Odpowiedź: niebieski (dziecko nazywa właściwość) CO MA SAMOCHÓD? Odpowiedź : kierownica, opony, wycieraczki, pasy bezpieczeństwa (dziecko nazywa części) JAKI ROZMIAR ma SAMOCHÓD ? Odpowiedź : duży (dziecko nazywa właściwość) CZYM JEŹDZIMY ? Odpowiedź : samochodem. CZYJ to jest SAMOCHÓD ?Odpowiedź : tatusia. KTO PROWADZI SAMOCHÓD ?Odpowiedź : tatuś. CO ROBIMY Z SAMOCHODEM ? Odpowiedź : jeździmy, prowadzimy. GDZIE JEŻDŻĄ SAMOCHODY ? Odpowiedź : po drodze. KTO REPERUJE SAMOCHODY ?Odpowiedź : mechanik. JAK URUCHAMIAMY SAMOCHÓD ?Odpowiedź : kluczem. CO NOSIMY w SAMOCHODZIE ?Odpowiedź : pasy bezpieczeństwa. DLACZEGO NOSIMY PASY BEZPIECZEŃSTWA ?Odpowiedź : aby być bezpieczni. Jak widzicie, im więcej dziecko uczy się o danym przedmiocie, tym więcej warunkowych rozróżnień musi dokonać, aby odpowiedzieć prawidłowo na wszystkie różne pytania dotyczące tego przedmiotu. Upewnijcie się , że dokonujecie bardzo wielu transferów odnośnie różnych pytań i bądźcie świadomi, że mogą występować błędy w rozróżnianiu. Np. jesli dziecko odpowiedziało na drodze kiedy zapytaliście Co nosimy w samochodzie ? to mozna łatwo zrozumieć, że dziecko nie odróżnia słów gdzie (jako słowa odnoszącego się do lokalizacji) i nosić (jako słowa opisującego czynność). [Wyj.tł. ta uwaga nie ma żadnego znaczenia w języku polskim. Odnosi się do języka angielskiego, w którym słowa where (gdzie) i wear (nosić) mają taką samą wymowę, co może spowodować błąd dziecka.] Widzimy także, że dziecko nie zwróciło uwagi na to, że w pytaniu Co nosimy w samochodzie ? nie ma słowa jeżdżą. Mozna wymyślić wiele sytuacji, w których możemy nauczyć dziecko rozróżniania tych specyficznych pytań. Róbcie wszystko, aby dziecko nieustannie odnosiło sukcesy ! Pamiętajcie, że ważne jest abyście nie zaczęli ćwiczyć pytań jednego po drugim podczas zabawy i kontaktów z dzieckiem. Pytania powinny być stopniowo mieszane z innymi rodzajami odpowiedzi podczas zabawy. Interakcja powinna być zawsze przyjemna dla dziecka ! Jesli widzicie, ze dziecko chce uciec z jakiejś sytuacji, to być może jest to oznaka, że zadajecie zbyt wiele pytań ! Jesli tak się dzieje, to wycofajcie się z pytań i podczas zabawy róbcie więcej żądań typu uzupełnianie (fill-ins), żądań receptywnych i żądań wymagających naśladowania.
Posted on: Mon, 25 Nov 2013 16:18:35 +0000
Trending Topics
Recently Viewed Topics
© 2015