Milliy tasilimiz ğayrıdan tiklenüv yolunıñ başındadır Seyran SULEYMAN subetleşti Em ayrı bir adam içün, em bütün bir millet içün tasilniñ emiyeti ne qadar büyük olğanını añlatmağa acet yoqtır. Milletimizniñ kelecegi - şimdi mekteplerde oquğan talebelerdir. Olar içün ana tilinde tasil almaq imkânları yaratıldımı? Halqımız tasil saasında öz aq-uquqlarından faydalanamı? İşte, Qırım tasil naziriniñ muavini Lemara Selendili ile subetimizde bu ve diger suallerge cevaplarnı diqqatıñızğa teklif etemiz. Lemara Selendili 2000 senesi Ukraina Milliy ilimler akademiyasınıñ A. Krımskiy adına şarqşınaslıq institutında qırımtatar tilinden milletimiz Qırımğa qaytqan soñ ilk namzetlik dissertatsiyasını qorçaladı. 2008 senesi, Qırım alimleri arasında ilk olıp, Ukraina Prezidentiniñ grantınen taqdirlendi. 2009 senesi ise qırımtatar tiliniñ sintaksisi boyunca ilmiy işler seriyası içün, Qırım alimleri arasında ilk ve bu künge qadar tek olaraq, Ukraina Prezidenti mukâfatına nail oldı. 60-tan ziyade ilmiy iş, eki monografiya, eki luğat, eki oquv qullanmasınıñ müellifi olğan Lemara Selendili çoq yıllar devamında V.İ. Vernadskiy adına Tavriya milliy universitetinde qırımtatar ve şarq filologiya fakultetiniñ dekan muavini, qırımtatar tilşınaslığı kafedrasınıñ dotsenti vazifelerinde çalıştı. Yaqında ise Qırım tasil naziriniñ muavini vazifesine tayinlendi. Evli, 2 balanıñ anası, şaire. – Lemara oca, yañı yüksek vazifeñiz hayırlı olsun. Siz bu vazifede yaqında çalışıp başlasañız da, tasilde yañı adam degilsiñiz, tecribeli, ihtisaslı mütehassıs olasıñız. Siziñce, soñki 20 yıl içinde halqımız milliy tasil sistemini belli bir derecede ğayrıdan tiklep oldımı? Soñki 20 yıl içinde nege iriştik, nege daa irişip olamadıq? – 20 yıldan ziyade vaqıt keçse de, milliy tasilimizni ğayrıdan tiklemege endi başladıq demek mümkün. Yani biz daa yolnıñ başındamız. Elbet, milliy tasil saasında belsenip çalışqan bir avuç entuziastlarnıñ ğayretleri sayesinde, qısmen olsa da, bazı yeñişlerge iriştik. Bütün entuziastlarımızğa yürekten minnetdarım. Lâkin umumen baqqanda, bu 20 yıl vaqıt içinde milliy tasilimiz tertipsiz-nizamsız şekilde inkişaf etip kelmekte. Milliy tasil ise adım-adım, sistemli sürette tiklenmek ve inkişaf etmek kerek. Yani ana tilinde oqutuv ceryanı ve milliy kadrlarnı azırlav işi yan-yanaşa ketmeli. Bu işni baştan, Qırımğa milletimiz qaytqan yıllarında, yani yigirmi yıl evelsi başlamaq kerek edi. Yazıq, bu işni çeşit türlü sebeplerden yapamadıq, nasip olmadı. Neticede, şimdi başlanğıç sınıf ocalarımız pek az, qırımtatar tilinde ders bere bilgen fen ocaları asla yoqtır. Aliy tasil sistemimiz umumen öz yoluna minmegen. Mekteplerde beşinci sınıfqa qadar ana tilinde tasil berile, şundan soñ balalar esasen rus tilinde oquylar. Bunda balalarnıñ qabaatı yoq. Amma bu meseleniñ çezilüvinen daa kimse konkret şekilde oğraşmadı. İşte, menim esas maqsadım: tasilimizniñ müim meselelerini ögrenmek ve adım-adım çezüv yollarını tapmaq. – 2010 senesi Qırım Yuqarı Şurası "QMCde qırımtatar tilinde tasil köntseptsiyası aqqında" qarar çıqardı. Bu köntseptsiya ömürge keçirilemi? – Köntseptsiya qabul olunğan soñ iş toqtalmadı, onı ömürge keçirüv boyunca Devlet programması bile azırlandı. Mahsus işçi gruppa onıñ üzerinde üç yıl devamında çalışmağa areket etti. Bu işte öz "amma"sı bar. Üç yıl içinde bazı deñişmeler oldı. "Til siyaseti temeli aqqında" Ukraina Qanunı qabul etilgen soñ, programmanıñ bazı ceetleri şimdiki zamanğa uyğun kelmey, bundan ğayrı, programmanıñ maddiy, ilmiy, oqutuv tarafları ciddiy işlenilmegen, programmanıñ iqtisadiy tarafları da doğru açıqlanmağanı sebebinden Qırım Yuqarı Şurası onı bizge, nazirlikke, tekmillemek içün yolladı. Biz de şimdi bu programmanıñ iqtisadiy esaslandırılmasını azırlaymız. Programma boyunca milliy mekteplerniñ qurucılığı, rekonstruktsiyaları, dersliklerniñ çıqarılması, kadrlarnıñ azırlanması közde tutula. – Demek, bu programma milliy tasilimizniñ tiklenüvine küçlü siltem berecek, doğrumı? – Doğru, amma bu yerde şunı aytmaq isteyim ki, milliy tasilimizniñ tiklenmesi tek qanunlarğa bağlı degil. Meselâ, milliy mektep ve sınıflarnı açmaq içün teşebbüs köstermek, olarğa ihtiyacımız olğanını köstermek kerek. Eger ana-babalar öz balalarını milliy mektep ve sınıflarğa bermeseler, olar nasıl açılacaq? Teessüf ki, şimdi öz balalarını milliy mektep ve sınıflarğa bergen ana-balalar pek az. Er vaqıt özüni oqumış, dep sayğan halqımız Qırımğa qaytıp kelgen soñ öz tiline lâqayd baqqanı, atta qanunnen berilgen imkânlardan faydalanmağa istemegeni ğayet acınıqlı bir al. Belli ki, bu yıldan itibaren, 5-nci sınıftan başlap, mekteplerde ekinci ecnebiy tilni saylap almaq mümkün. Demek, ecnebiy til yerine talebeler qırımtatar tilini saylap ala bileler. Bu qararnı da öz faydamızğa qullansaq olur. Tek istek kerek. Amma böyle istek körülmey. Ana-babalar balası qırımtatar tilinde oqusa, istiqbali olmaz, dep tüşüneler. Albu ki, bütün mektepler aynı tasil programması boyunca oqutalar. Atta milliy sınıflarnıñ öz üstünligi bar. Çünki başqa sınıflarğa köre, milliy sınıflarda talebeler azcadır. Demek ki, ocalar er bir talebege daa ziyade vaqıt ayıra bile, talebe daa çoq bilgi alır. – Ana-babalar ariza yazsalar yeter, öylemi? Yani olar mektep direktorı adına "men öz balamnı qırımtatar tilinde oqutılğan sınıfqa bermek isteyim" dep ariza yazsalar, balası milliy sınıfta oquycaq. – Ebet, amma arizanı sentâbr ayında degil de, kün-evelden, deyik, mart-aprel ayında bermek kerek. Çünki yañı sınıfnı yerli akimiyet organları tarafından maliyenen teminlemek, oca tapmaq, sınıfnı donatmaq ve dersliklernen teminlemek içün kün-evelden azırlıq körüle. Ana-babalardan arizalar olmağanı içün tek sınıflarnı degil, bala bağçalarımıznı da açalmaymız. – Eger ana-babalar arizalar yazsalar, amma mektep direktorı sınıfnı açtırmasa, bu alda kimge muracaat etmeli? – Ana tilimizde sınıflar açmaq içün konstitutsion aqqımız bar. Eger de kimdir buña qarşı çıqsa, bir kereden bizge muracaat etmeli, bu alda biz qanunnı bozğan adamnı tenbiyeleycekmiz ve atta cevapkârlıqqa çekecekmiz. Söz kelimi, mekteplerde milliy sınıflarnıñ açılmasına dair yıl boyu divarda mahsus ilânlar asılı turmaq kerek. Bu aqta qarar da bar. Lâkin bu qararnı mekteplerniñ çoqusında eda etmeyler ve bu meseleni men nezaret astına alacam. Bazarertesi künü – nazirlikte vatandaşlarnı qabul etken künümdir. Regionlarğa da çıqıp, vatandaşlarnen körüşecem, meselâ, sentâbr 19-da saat 11-den 13-ke qadar men Canköy şeerinde qabul etecem. Tasilnen bağlı er angi meselenen maña özüñiz kelip ya da telefon açıp muracaat ete bilesiñiz. – Mezunlar VNO (vneşneye nezavisimoye ötsenivaniye) çerçivesinde testlerni öz tilinde, yani qırımtatar tilinde bere bileler. Lâkin mezunlar bundan faydalanmay, testlerni er kes rusça ya da ukraince yaza. Bunıñ esas sebebi nede? – Bu mesele yaqın yıllarda çezilmeycek. Çünki fen ocaları azırlanmasa, mektepte fenler esasen rus tilinde oqutılsa, mezunlar qırımtatar tilinde test imtianlarından nasıl keçe bilirler? Testlerni qırımtatar tilinde bermek içün, meselâ, fizika ya da himiyadan, bütün terminlerni ana tilimizde bilmek kerek. Bizde ise terminologiya daa işlenilmedi. Yani şimdilik test imtianları yalıñız qırımtatar tili ve edebiyatı feninden bermek yolunı açmaq kerekligini doğru, dep sayam. – Bu yıl qırımtatar sınıfları zarur dersliklernen tolusınen teminlendimi? – Bütün çıqarılğan derslikler talebelerniñ ellerinde olmalıdır. Amma milliy sınıflarda bütün derslikler ekişer olmalı – qırımtatar ve rus tillerinde. Bu yıl bazı sınıflarğa aynı rus tilli derslikler yetmey qalğan edi. Bir qaç mekteplerniñ müdirleri ise öz başına köre iş çıqardılar: qırımtatar sınıflarından rus tilli dersliklerni çekip almağa istediler. Amma bu aqta ocalar bizge bir kereden bildirdiler. Bunıñ içün selektor toplaşuvda bütün tasil idarelerine bu meseleni çezmek avale etildi ve, soñki haberlerge köre, derslikler meselesi artıq çezildi. – Milliy sınıflarğa rus tilli derslikler kerekmi? – Kerek, çünki balalarnıñ çoqusı birinci sınıfqa kelgende, qırımtatar tilini daa keregi qadar bilmey. Olar rus tilli bala bağçalarından keleler ve bir kereden qırımtatar tilinde tasil almaq olarğa qıyın. Yazıq ki, evde de til yañğıramay, çoq allarda ana-babalar qırımtatar tilini iç de bilmeyler. Qırımtatarca dersliklernen beraber rus tilli derslikler olar içün de berile demek mümkün. Bundan da ğayrı, zanımca, bizge ana tilimizde eñ-evelâ gumanitar fenlerge ait derslikler kerek. Olsun fizika, olsun himiya dersliklerini tercime etmek daa erte. Çünki mahsus dersliklerniñ professional tercimesini yapmaq içün başta ilmiy-usuliy bazanı, terminologiyasını teminlemek kerek. Meselâ, cenkten evel 400-den ziyade milliy mektebimiz bar edi. Olar içün bir çoq derslikler çıqarılğan edi. O dersliklerni arhivlerden almaq, eski terminologiyanı ögrenmek kerek ki, bunı ilmiy esasta yapmalı. Yani derslikler keyfiyetli olmalı. Olacaq dersliklerniñ taqrizçilerinden ziyade talap etecekmiz. Derslik keyfiyetsiz olsa, nuqsanları, yañlışları çoq olsa, müellifnen taqrizçi cevap berecekler ve atta derslikni öz parasına yañıdan çıqaracaqlar. – Aqmescitteki Fontanı massivinde milliy mektebimizniñ qurucılığı çoq yıllarğa sozuldı. Bu mesele ne vaqıt çezilecek? – Mekteplerniñ qurucılığı meselesi doğrudan Tasil nazirligine bağlı olmasa da, cevap bere bilem. Fontanı massivinde mektep çağında olğan 300-den ziyade ve mektepkece çağında olğan 800-den ziyade bala yaşay. O yerde mektep de, bala bağçası da yoqtır. Bu bir ciddiy meseledir. Balalar er kün diger yerlerdeki mekteplerge şeer transportınen qatnaylar. Fontanıda qurulayatqan mektep 924 talebege qararlaştırılğan olsa da, qurucılığı bu vaqıtqace bitirilmedi. Çünki qurucılıq işlerine tolu kölemde para ayırılmadı. Mektepniñ qurucılığı 2015-2016-ncı seneleri bitirilecegi közde tutula. Bunıñ içün ise daa 20,5 mln grivnâ kerek. Asılında qırımtatarlar toplu yaşağan er bir yerde mektep olmalı. Yazıq ki, bu meseleniñ çezilüvi nazirlikke bağlı degil, bücet finansirlevine bağlı. – Bu oquv yılı arfesinde TMU qırımtatar edebiyatı kafedrasınıñ beş ocası işten alındı. Bu meselege munasebetiñiz nasıl? – Tavriya milliy universitetinde ocalar işten alındı, demek yañlıştır. Çünki 3-4 dereceli akkreditatsiyası olğan aliy oquv yurtlarında ocalar kontrakt boyunca çalışalar. Ocalar Ukrainanıñ "Tasil aqqında" Qanunı boyunca bu kontraktnı bir, üç, beş ya da yedi yılğa devam ettire bileler. Bir yıl evelsi edebiyat kafedrasınıñ ocaları kontraktnı bir yılğa imzalağan ediler. Çünki üç ya da beş yılğa imzalamaq içün reytingleri yüksek olmalı, ilmiy işleri olmaq kerek. Aliy oquv yurtlarında ocalar tek ders bermeyler, olar daa ilmiy işler, ilmiy maqaleler, dissertatsiyalar, monografiyalar, derslikler de yazalar, halqara leyhalar üstünde çalışalar, talebelernen beraber ilmiy işler becermekteler. Bu işlerden ocanıñ reytingi asıl ola. Yazıq ki, kontraktları devam ettirilmegen ocalarnıñ reytingi pek alçaq. Bundan ğayrı, Tasil nazirliginiñ yañı qararına köre, bir ocanıñ imayesinde 16-18 student olğan soñ, eñ-evelâ reytingi yüksek olmağan ocalarnen ve pensionerlernen kontrakt devam ettirilmedi. Bu, meseleniñ bir tarafı. Er keske bir baqqan devlet qararıdır. Bizler içün ise, bu meseleniñ ekinci tarafı, bizler içün eñ müim tarafı, devlet diqqatına alınmalıdır: qırımtatar tili ve edebiyatı çoq yıllar devamında inkişaf etmedi ve fakultette çalışqan er bir qırımtatar ocası – original bir kitaptır. Onıñ yerine başqa birisi ders berip olamaz. Demek, şu ocalarnen kontrakt imzalanmağanı bütün qırımtatar tasil sistemine bir yumruq uruldı, dep esaplamaq mümkün. Böyle olmaması içün fakultet devlet tarafından ayrı finansirlenmeli, oña dotatsiya berilmeli. Çünki bizim tasilimizge, başqalarğa kibi baqmaq mümkün degil, ayaqta yahşı turmağan balağa diqqat daa da çoq olmalıdır. Kene de fakultetke studentler ziyadece kelse, demek ders saatleri de eksilmeycek. Bir tüşüniñiz, bir de-bir kommertsiya fakultetinde oquğan student beş yılda qararnen 40-75 biñ grivnâ masraf ete. Bizim fakultette ise student masraf etmeden aliy tasil ala, stipendiya ala. Qırımtatar ve şarq filologiyası fakultetini bitirgen soñ ise ekinci zenaat saibi olmaq da bayağı qolayca ve elverişlidir. Masrafı, böyleliknen, 15 biñ grivnâğa tüşe, meselâ: başta qırımtatar fakulteti, soñra uquq fakulteti. – Bu yıl ulu qırımtatar şairi ve alimi Bekir Çoban-zadeniñ 120 yıllığıdır. Bu yubiley munasebetinen Tasil nazirligi nasıl tedbirler keçirmekni planlaştıra. Belki onıñ saylama eserlerini çıqarmaq mümkündir? – QMC Nazirler şurası Bekir Çoban-zadeniñ yubileyi munasebetinen teşkiliy komitetniñ terkibini tasdiqladı. Teşkiliy komitetniñ planına köre, bu yılda halqara ilmiy konferentsiya keçirilecek, kütüphanelerde sergi açılacaq, kitap çıqarılacaq. Bundan da ğayrı, Bekir Çoban-zade aqqında mahsus risale (broşüra) çıqarılacaq. Bizim nazirligimiz, TMU ve QMPU ile beraberlikte bu risale içün materiallar azırladı. Bunıñ kibi de milliy fakultetlerde, mekteplerde Bekir Çoban-zadege bağışlanğan tedbirler yılnıñ soñuna qadar ardı-sıra keçirilecek. – Subetiñiz içün sağ oluñız, işiñiz oñundan kelsin. Ümüt etem ki, bu bizim soñki subetimiz degil.
Posted on: Thu, 12 Sep 2013 11:10:40 +0000
Trending Topics
Recently Viewed Topics
© 2015