MÖVZU 3. AQRAR BAZARDA QİYMƏT, ONUN FORMALAŞMASI MEXANİZMİ 1. Aqrar bazarda qiymətin formalaşması 2. Qiymətin növləri və funksiyaları. 3. Rəqabət və rəqabətqabiliyyətlilik. Rəqabət mühitinin formalaşmasında dövlətin antiinhisar siyasəti. Digər bazar növlərinə nisbətən aqrar bazarda qiymətlərin for ma laşması daha mürəkkəb prosesdir. Bu hər şeydən əvvəl aqrar ba zar sis teminə daxil olan bazar növlərinin hər birinin özünə məx sus xüsu siyyətlərə malik olması, həmin bazarlarda təklif olunan əmtəə və xid mətlərin istehsalı və satışına onların xüsusiy yət lə rin dən irəli gələn çoxsaylı amillərin təsiri ilə əlaqədardır. Bundan baş qa maddi-texniki resursların, iş və xid mətlərin qiyməti kənd təsər rüfatı məh sullarının istehsal xərc lərinin müəyyən hissəsini təşkil edir. Odur ki, qiymət mexa nizminin düzgün formalaş dırıl ma sı, onun elmi cəhət dən əsas landırılması bütövlükdə iqtisadi in ki şafın mühüm şərtlərin dədir. Ümumiyyətlə qiymət dedikdə, alıcılarla satıcılar arasında mü ba dilə sferasında formalaşan iqtisadi münasibətlər sistemi başa dü şülür. Qiy mət vasitəsilə məhsul istehsalı zamanı çəkilən xərclər real laş dı rılır. Konkret desək bütün xərclərin ödənilməsi üçün qiy mət isteh sal çının istifadə etdiyi ən əsas vasitə olmaqla istehsalın son nəti cə sini qiy mətləndirməyə imkan verir. Qiymətqoyma prosesində istehsalçının başlıca məqsədi mak si mum mənfəət əldə etməkdir. Bunun üçün o, bazarı düz gün qiy mət lən dirməyi bacarmalı, əmtəənin fərdi xüsusiyyətin dən asılı ola raq (məsələn, tez xarab olma xüsusiyyəti, key fiyyətin müddətdən ası lı ola raq aşağı düşməsi, yaxud stabilliyi və s.) xərcləri baxı mın dan qiymətlərin səviyyəsi nəzərə alın maqla bazara vaxtında çıxar mağı, rəqabət mühiti şəraitində bazarda öz yerini-mövqeyini müəy yən ləş dirməyi bacarmalıdır. Bazarın öyrənilməsində istehsalçının ilkin məqsədi isteh lak çıların tələbinin müəyyənləşdirilməsi olmalıdır. Tələbdən asılı ola raq qiymətin müəyyənləşdirilməsi və dəyiş məsi əsasən istehlak çıların alı cı lıq qabiliyyəti və məhsulların keyfiyyəti ilə əlaqədardır. Mə lum dur ki, alıcılıq qabiliyyəti yüksək olan alıcı qiymətin yük sək səviy yə sində belə tələbatına uyğun həcmdə və müvafiq key fiy yətdə məh sul al mağa çalışır. Alıcılıq qabiliyyəti aşağı olan alıcının tə ləbi isə ək sinə, azdır və onu keyfiyyətdən çox qiymət maraq lan dırır. Deməli hər iki amil qiymətqoymada mühüm rol oynayır. Bi rin ci hal isteh sal çının mənfəətinə müsbət, ikinci isə mənfi təsir gös tərir. Əmtəələrin xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla qiymət qoyularkən vaxt amili ön planda durur. Tez xarab olma xüsusiyyətinə malik əmtəələr üçün qısa müd dət tələb olunduğundan bu əmtəələrin qiymətlərinin bazar qiymət lə ri nin sə viyyəsinə reaksiyası azdır. Digər əmtəələr üçün qiymət qoy mada vaxt amili xüsusi rol oynayır-bazar qiymətlə rinin səviy yəsi tarazlıq qiymətindən aşağı olarsa (tələb və təklifdən asılı ola raq tarazlıq qiy mə tinin formalaşması mexa nizmi istehsalçı adə tən gözləmə mövqeyi tutur. Əks halda, yəni qiymətlərin maksi mum səviyyəyə çatdığı vaxtda daha çox məhsul satmağa can atır. Vaxtdan asılı olaraq qiymətin dəyişməsi. P- qiymət, P1- qiymətin ilk həddi, P2- tarazlıq qiyməti, V-vaxt (zaman) Vaxtla əlaqədar olan kənd təsərrüfatı istehsalının möv süm lüyü də qiymətlərin səviyyəsinə əhəmiyyətli təsir göstərir. Belə ki, ayrı-ay rı məhsullar ilin müxtəlif fəsillərində istehsal olunduğu üçün tə bii ki, dövrdən və tələbdən asılı olaraq qiymətlər formalaşır. Burada bir məsələyə də diqqət yetirilməlidir. Bu, inves tisiya qo yu luşu ilə bağlıdır. Yəni bazarı tədqiq edən istehsalçı istehsal dövrü baş lamazdan əvvəl daha çox tələb olunan və onun iqtisadi ma rağını təmin edən sahələrə daha çox investisiya ayırmağa üs tün lük verir. De məli investisiya qoyuluşu da təklifə təsir etməklə do la yı yolla qiy mətqoymada iştirak edir. Qiymətlərin müəyyənləşdirilməsində əmtəəyə çəkilən xərclər və təklifin kəmiyyəti arasındakı asılılıq diqqətdən yayınmamalıdır. Ha zır əmtəənin satışa çıxarılmasınadək çəkilən xərclər, konkret ola raq daşınma xərcləri sözsüz ki, həm kə miyyətcə az, həm də çox olan əmtəələr üçün eyni səviy yədədir. Deməli kəmiyyətcə az olan əm təə vahidinə daşınma xərcləri yüksək, digərinə az xərc düşür və qiy mət qoy maya öz təsirini göstərir. Beləliklə xərclər nə qədər yüksələrsə əmtəəyə qoyulan qiy mətin daha yüksək səviyyəsinin müəyyən edilməsi göz lənilməlidir ki, çəki lən xərc ödənilə bilsin və mənfəət əldə etmək imkanı yaransın. Xərclə qiymət arasındakı əlaqə. P-qiymət, C-xərc. İstehsalçının qiy mət qoy ma prosesində qarşı laş dığı əsas məsə lələrdən bi ri eyni əmtəə nin bazara çoxsaylı satıcı tərə findən çı xa rıl ması və bu zaman rəqabət mühi ti nin yaran ma sıdır. Xüsu silə hər han sı satıcının güc lü ma liyyə imkan la rı na malik ol ması digərinin key fiy yət li məhsulu ol duğu təqdirdə belə bi ri n ci nin bazar qiymət lərinə di q tə edə bilməsini qeyd etmək olar. Yaranmış belə güclü rə qa bət şə raitində isteh sal çının əsas vəzifəsi keyfiyyətli məhsul isteh salı ilə yanaşı bu pro se sə da ha az xərc sərf et mə sidir. Əks hal da is teh sal çı özü nün ba zar dakı möv qeyini itir mək lə, yeni bazar axtarışı üçün əla və xərclərlə qar şılaşa bi lər. Əmtəələrin qiyməti tə bii amillərlə də bağlıdır. Be lə ki, kənd tə sər rüfatı is teh salı əlverişsiz hava şə raiti müşayiət olunursa bu, məh suldarlığın aşağı düşməsi və beləliklə təklifin həcminin azal ma sı ilə nəticələnə bilər. Bu şəraitdə qiymətlərin yüksəlməsi is teh salçını müəy yən mənada «qane etsə» də, istehsalın azalması məh sul vahidi nə düşən xərclərin artımını şərtləndirir. Müxtəlif regionlarda yerləşən bazarlar qiymətlərin səviy yəsi ba xı mından bir-birinə təsir etmək imkanına malikdir. Hər bir zo na nın özünəməxsus təbii-iqlim xüsusiyyətləri, isteh lakçılarının zövq ləri, iqtisadi resurslarla təmin olunma, xərclərin müxtəlifliyi və s. təklifin həcminə təsir etməklə bazar qiy mətlərini forma laş dı rır. Odur ki, əlverişli bazar seçimi baxı mından hər bir bazarın təd qi qi isteh sal çının iqtisadi mənfəətinə xidmət edə bilər. Aqrar bazarda qiymətlərin formalaşması mexanizminin tədqi qi göstərir ki, bu bazarda digərlərindən fərqli xüsusiy yətlərin möv cud luğu kimi qiymətlər də müxtəlifdir və qiymət qoyma prosesində onla rın hər birinin öyrənilməsi son dərəcə əhəmiyyətlidir. Əslində qiymə tin müəyyənləşdirilməsi prosesin də qiymət növlərinin biri di gərini ta mamlamaqla vahid sistem təşkil edir. Məsələn, satıcı məh suluna gö rə pəra kəndə satış qiyməti müəyyənləşdirsə də ona sərf edə bilə cək səviyyədə bütün məhsul üçün nisbətən aşağı qiy mət tək lif olu narsa artıq topdansatış qiyməti satıcını qane edir. Qiymətin aşağıdakı növləri fərqləndirilir: bazar qiyməti, mü qa vi lə qiyməti, tarif qiyməti, satınalma qiyməti, tənzimlənən qiy mət, son hədd qiyməti, girov qiyməti, təminatlı qiymət, top dan sa tış və pə ra kəndə satış qiymətləri və s. Qiymət bütöv sistem olmaqla müxtəlif funksiyalar yerinə ye tirir. Hə min funksiyalara aiddir: uçot, informasiya, stimullaş dırı cı, bö lüş dü rücü, ba lanslaşdırıcı, yaxud tarazlaşdırma, tənzimlə yi ci və s. Qiymətin uçot funksiyası dəyər qanunun tələblərinə uyğun ola raq əmtəə dəyərinin pulla ifadəsini xarakterizə edir. Qiymət va si təsilə tələbatın ödənilməsi reallaşdığından, yəni çəkilən xərc lər cə miyyət tərəfindən qiymətləndirildiyindən o, xərclərin səviy yə si ni müəyyənləşdirməyə (uçotunu aparmağa) imkan verir. Eyni za man da qiymətlə xərc arasında yaranan mənfəətin ölçüsünü xa rak te rizə edir. İnformasiya funksiyası vasitəsilə satıcı bazarı öyrənmək, bazar mü hitinin onların iqtisadi maraqlarına uyğun olub - olmamasını müəy yənləşdirmək kimi məlumatlar əldə edə bilir. Alıcı isə öz növ bəsində tələbatının ödənilməsi baxımından «gəlirlərinin səmə rə li liyi ni» əvvəlcədən proqnozlaşdırmaq üçün əsaslı infor ma si yaya ma lik olur. Qiymətin stimullaşdırıcı funksiyası məhsul istehsalı və isteh la kına marağın yaradılmasını əks etdirir. Bu və ya digər məh sulun yük sək qiymət səviyyəsi istehsalın strukturuna təsir göstər məklə hə min məhsulun istehsalına stimul yaradır və əksinə. Qiymət sə viy yə si bu baxımdan istehlakın strukturuna da təsir göstərir, tələ ba tına uy ğun məhsul alınmasını stimullaşdırır. Bölüşdürücü funksiya vasitəsilə həm cəmiyyətin pul gəlirləri, həm də təkrar istehsalda istifadə olunan məhsulların yenidən isteh sa la qaytarılması həyata keçirilir. Belə ki, müəy yən qrup əmtəələrə yük sək qiymət qoyulmaqla əhalinin bəzi hissəsinin gəlirlərinin ye ni dən bölgüsü baş verir. Yaxud bazar qiymətlərinin səviyyəsini təd qiq edərkən istehsalçını həmin qiymətlər qane etmirsə o, is teh sal etdiyi məhsulun bir hissəsini satış prosesinədək kənarlaşdıra raq (təkrar bölgü aparmaqla) növbəti istehsal dövrü üçün saxlama lı olur (taxıl, kar tof və s. məhsulların həm satış, həm də toxum üçün istehsalı nə zərdə tutulur). Qiymətin balanslaşdırıcı funksiyası istehsalın istehlakçı ların tə lə binə uyğunlaşdırılmasını, beləliklə tələb və təklifin taraz laş dı rıl ma sını xarakterizə edir. Tələb və təklif arasında nisbət qiymət ta razlığı va si təsilə balanslaşdırılır. Qiymətin tənzimləyici funksiyası həm dövlətin iqtisadi siyasə tin də mühüm yer tutur, digər tərəfdən öz-özünü tənzim ləməklə və müx tə lif amillərin təsiri ilə tənzimlənməklə daha mürəkkəb məsə lə ləri bir ləşdirir. Bəzən bazarda rəqabət mühiti pozulur, qiymətlərə nəzarət müəy yən satıcı qrupunun əlində cəmləşir. Nəticədə qiymətin sti mul laş dı rıcı funksiyası kölgədə qalmaqla istehsalın, deməli tək li fin səviy yəsi aşağı düşür, tələb və təklifin tarazlığı pozulur. Belə hal lar da döv lət qiymət siyasəti vasitəsilə iqtisadi pro ses lərə mü daxilə edir, qiymətin son-yuxarı və aşağı həddini müəyyənləşdirir. Bu za man qiymətin yu xarı və aşağı həddinin səviyyəsi arasında nis bət elə tən zimlənir ki, həm istehsalçının, həm də istehlakçının iqtisadi mə na fe yi qoruna bil sin. Rəqabət daha keyfiyyətli məhsul istehsalı, satışı və alqı sına şə rait yaratmağa xidmət etməklə tələb və təklifin tarazlı ğının tə min olunmasında başlıca təsir vasitələrindən biri kimi bütövlükdə iqti sadiyyatın inkişafında əhəmiyyətli rolu ilə se çilir. Rəqabət tə ləb və tək lif qanununa uyğun şəkildə, bu qa nunun təsiri nəticə sin də for ma laşan və vaxtaşırı dəyişən qiymətlərin səviyyəsinə ciddi tə sir et mək lə ba zarda iqtisadi münasibətləri tənzimləyə bilir. Rəqabət həm istehsalçılar, istehsalçılarla istehlak çılar, həm də istehlakçıların bir – biri ilə apardığı iqtisadi mübarizə for masıdır. İstehsalçılar arasında rəqabət istehsalın strukturunda ba zarın tə ləbinə uyğun baş verə biləcək dəyişikliyin çevikliyini, keyfiyyətli və ma ya dəyəri ucuz başa gələn əmtəə istehsalını, bazarda öz möv qe yini yaratmasını və onu qorumasını, həmçinin gözlənilməz mən fi iqtisadi proseslərə (qiymətlərin süni şəkildə aşağı salınması, in hi sarçılıq və s.) da vam gətirmək üçün kifayət qədər maliyyə vəsai ti nə malik ol masını tələb edir. İstehsalçılar və istehlakçılar arasında rəqabət birincinin daha çox yüksək qiymətə məhsul satması, ikincinin isə aşağı qiymətlə tə lə ba tı na uyğun keyfiyyətli məhsul əldə etməsi ilə əla qədardır. Belə rəqa bət şəraitində alıcı və satıcıların sayı müvafiq olaraq əm təə tək lifi və tə ləbin səviyyəsi əsas rol oynayır. İstehlakçıların bir-birinə rəqabət alıcılıq qabiliyyəti ilə mü şa hidə olu nur. Belə ki, tələbatlarını ödəyə biləcək qədər gəlirə malik alıcını ba zar qiymətlərinin səviyyəsi bəzən o qədər ma raqlan dır mır. Aşağı alı cılıq qabiliyyətinə malik olanlar isə qiy mətlərin aşağı sə viyyəsinə nail olmağa çalışır. Qeyd olunanlar rəqabəti ümumiləşdirilmiş formada aşa ğıdakı ki mi xarakterizə etməyə imkan verir. Rəqabət istehsalçılar və istehlakçıların iqtisadi maraqla rının mak simum ödənilməsi məqsədilə apardıqları iqtisadi mübarizə for ma sıdır. Yaxud rəqabət bazar subyektləri arasında sahibkarlıq fəa liy yətinin ən əlverişli şərtləri uğrunda mübarizənin elə for ma sı dır ki, bu zaman onların müstəqil fəaliyyətləri hər birinin bazar sis temində əm təə dövriyyəsinin ümumi vəziyyətinə təsir etmək im kanını əsaslı su rətdə məhdudlaşdırır. Normal rəqabət mühitinin (azad rəqabət) formalaşması əsasən aşa ğıdakı prinsiplərə söykənir: 1. Bazar iştirakçılarının sayına məhdudiyyət qoyulması və işti rak çılar bazar sisteminə istənilən vaxt daxil və çıxa bilər. 2. Bazarda çoxsaylı istehsalçılar fəaliyyət göstərir. Bu küt ləvi lik ümumi bazar qiymətlərini formalaşdırır. 3. Bazarın bütün iştirakçıları üçün eyni şərait yaradılır. Yəni on ların hər biri bazar haqqında lazımi məlumat almaq hüququna ma lik olur. Rəqabət mühiti şəraitində əmtəələrin rəqabət qabiliyyəti vacib əhəmiyyət daşıyır. Rəqabət qabiliyyətlilik müqayisə əsasında müəy yən edilir. Rəqabət qabiliyyətini müxtəlif amillər for malaş dı rır: əm təənin keyfiyyəti, onun qablaşdırılması, rek lam, xərclərin sə viy yəsi, is tehsala yeni texnologiyanın tətbiqi, güclü maliyyə re surslarının möv cudluğu və s. Aqrar bölmədə rəqabət qabiliyyətli istehsalın təmin edil mə si nin başlıca şərtlərindən biri rəqabətin formalaşması və in ki şafına əl ve rişli şəraitin yaradılmasıdır. Bu prosesdə dövlətin an tiinhisar si ya sə ti mühüm rol oynayır. Antiinhisar siyasəti dedikdə, inhisarçılıq fəaliyyətinin qarşı sı nın alınması, məhdudlaşdırılması və aradan qaldırılmasına yönəl di lən tədbirlərin məcmusu başa düşülür. Dövlətin antiinhisar si ya sətinin həyata keçirilməsi ilk növbədə onun qanunvericilik baza sı nın yara dıl masını tələb edir. Azərbaycan Respublikasında antiin hi sar qanun vericiliyi Azərbaycan Respublikasının Konstitusi yasın dan, “Antiin hisar fəaliyyəti haqqında”, “Təbii inhisarlar haqqında”, “Haqsız rə qa bət haqqında” qanunlardan və digər normativ-hüquqi sə nəd lərdən ibarətdir. Antiinhisar qanunvericiliyi iqtisadiyyatın sfe ralarında rəqa bət mühitinin qorunmasına, inhisarçılığın və haqsız rəqabətin qarşı sının alınmasına yönəldilmiş hüquqi aktlar kom pleksidir. “Antiinhisar fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu (4 mart 1993-cü ildə qəbul edilmişdir) antiinhisar fəaliy yəti ilə bağlı qeyd olunan istiqamətlərdə təşkilati və hüquqi məsə lələri müəy yən edir. “Haqsız rəqabət haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qa nu nu (2 iyun 1995-ci ildə qəbul edilmişdir) haqsız rəqabətin qar şı sının alın ması və aradan qaldırılmasının təşkilati-hüquqi əsaslarını özündə əks etdirməklə sahibkarlıq fəaliyyətinin ədalətli üsullarla aparıl ma sına hüquqi zəmin yaradır, bazar subyektlərinin haqsız rəqabət me tod larından istifadəyə görə məsuliyyətini müəyyən edir. Ümumiy yət lə haqsız rəqabət bazar subyektlərinin fəaliyyətində möv cud qa nun ve ri ciliyə zidd və ədalətsiz üsullarla üstünlük əldə etməyə yö nəl dilmiş, bununla da digər bazar subyektlərinə-rəqib lə rinə zərər vu ra bi ləcək, yaxud onların işgüzarlıq nüfuzuna xələl gətirə bilən hə rə kət ləri və ya fəaliyyətləri xarakterizə edir. Haqsız rəqabətin aşağıdakı formaları mövcuddur: - rəqibin təsərrüfat fəaliyyətinin təqlidi; - rəqibin təsərrüfat fəaliyyətinin nüfuzdan salınması; - rəqibin təsərrüfat fəaliyyətinə müdaxilə; - haqsız sahibkarlıq fəaliyyəti; - haqsız işgüzarlıq davranışı; - istehlakçıların çaşdırılması. Rəqibin təsərrüfat fəaliyyətinin təqlidi aşağıdakılarla xarakte rizə olunur: - rəqibin əmtəəsinin, həmçinin əmtəə formasının və xarici tər ti ba tının əmtəənin texniki xassələrindən irəli gələn xarici görünü şü istisna olmaqla özbaşına təqlid edilməsi; - digər təsərrüfat subyektlərinin patent-lisenziya hüququnu poz maq yolu ilə onun məhsulunun birbaşa təkrarlanması; - eyni adlı subyekt tərəfindən öz adını hər hansı fərqləndirici ni şanla müəssisə adı kimi istifadə etməsi halları istisna olmaqla di gər ba zar subyektinin, xidmət nişanının, əmtəə markasının, həm çi nin adı nın qanunsuz istifadə edilməsi. Rəqibin təsərrüfat fəaliyyətinin nüfuzdan salınması dedikdə di gər bazar subyektinin işgüzar nüfuzu və maliyyə vəziyyəti, ha be lə el mi-texniki və istehsal imkanları haqqında məlumatların təhrif olun ma sı başa düşülür. Haqsız rəqabətin formalarından biri kimi rəqibin təsərrüfat fəa liyyətinə müdaxilə onun işgüzar münasibətlərinin qanunsuz va si tə lər lə qəsdən pozulması, kəsilməsi və dayandırılması, rəqibin iş çi lərini üz xidməti vəzifələrini yerinə yetirməməyə sövq etmək məq sə dilə onlara qanunsuz vasitələrlə təsir göstərilməsi ilə xarak te rizə olu nur. Haqsız sahibkarlıq fəaliyyətinin formaları aşağıdakılardır: Bazar subyektlərinin elmi-texniki, istehsal və ya ticarət fəaliy yə tinə dair məlumatların, o cümlədən kommersiya sirrinin qanun suz əl də edilməsi, istifadə olunması və yayılması; - rəqibin üzərində əsassız üstünlük qazanmaq məqsədilə onun tə sərrüfat qərarlarının qəbul edilməsinə və icrasına qanunsuz vasi tə lərlə təsir göstərilməsi; - əmtəələrin əlavə çeşidlə məcburi satılması; - müqavilələrdə əsassız birtərəfli üstünlüklərin nəzərdə tutul ma sı; - qiymətlərin artırılması nəzərdə tutulduğu vaxtadək, yaxud qiy mətlərin artmasına şərait yaratmaq məqsədilə əmtəələrin təsər rü fat döv riyyəsindən çıxarılması və ya dövriyyəyə buraxılma ması. Haqsız işgüzarlıq davranışına daxildir: - müəyyən vaxt ərzində rəqabətdən və ya onun müəyyən for ma sından əl çəkmək haqqında tərəf müqabili ilə-kontragentlə bağ lanmış və bazar subyektlərinin təsərrüfat fəaliyyətinə ciddi məh du diy yətlər yaratmadan sazişin pozulması; - rəqibin işgüzar əlaqələrini pozmaq məqsədilə digər bazar sub yektlərinə əsassız çağırışlar-müraciətlər edilməsi və belə əla qə lərin ya radılmasına maneçilik törədilməsi. Haqsız rəqabətin digər forması olan istehlakçıların çaşdırıl ma sı aşa ğıdakı məsələləri özündə birləşdirir: - əmtəələrin mənşəyi, hazırlanması üsulu, istifadə üçün yarar lılığı, keyfiyyəti və başqa xassələri, sahibkarın şəxsiyyəti və ya onun tə sərrüfat fəaliyyətinin xüsusiyyəti barədə istehlakçını çaş dı ra bilə cək hər hansı məlumatlardan istifadə edilməsi; - əmtəənin alınması, yaxud sövdələşmə zamanı istehlakçının se çim sərbəstliyinə təsir göstərən qanunsuz reklam üsullarından is ti fa də olunması; - əmtəənin istehlakçını çaşdıra biləcək yanlış müqayisə edil məsi və reklamı, yaxud informasiya kimi açıqlanması; - əmtəənin istehlak və digər vacib xassələri barədə istehlakçını çaş dırmaq məqsədilə uyğun olmayan fərqləndirici nişanla və ya mar ka ilə təchiz edilməsi; - əmtəənin öz təyinatına, yaxud ona qoyulan tələblərə uyğun ol madığının gizlədilməsi. Respublikanın antiinhisar qanunvericiliyində “Təbii inhisarlar haq qında” qanunun (15 dekabr 1998-ci ildə qəbul olunmuşdur) xüsu si əhəmiyyəti vardır və bu qanun təbii inhisarlarla bağlı döv lət tən zim lənməsinin təşkilati-hüquqi əsaslarını müəyyən edir. Təbii inhisar dedikdə, istehsalın texnoloji xüsusiyyətlərinə gö rə rə qa bətin olmadığı şəraitdə tələbatın ödənilməsi baxımından da ha səmərəli olan və inhisar subyektlərinin istehsal etdiyi-satdığı əm təənin istehlakda başqa əmtəə ilə əvəz edilə bilinməməsi şərti ilə for malaşan əmtəə bazarının vəziyyəti başa düşülür. Təbii inhi sar çı lıq la yanaşı təcrübədə inhisarçılığın dövlət, sahə, yerli, ma liy yə-kre dit, bazar subyektlərinin üfüqi və şaquli, patent-lisenziya, yerin tə kin dən istifadə və s. formaları da mövcuddur. Aqrar bazar şəraitində inhisarçılığın daha çox təzahür edən for malarından biri istehlakçı inhisarçılığı və ya monopsoniyadır. Mo nopsoniya təsərrüfat subyektlərinin inhisarçılığı forması olub əsasən kənd təsərrüfatı xammalı tədarükü sistemində mövcud olur. Belə şəraitdə emal müəssisələri və digər tədarük təşkilatları özlə ri nin üs tün mövqelərindən sui-istifadə edərək alınan kənd təsərrüfatı xam malının qiymətlərinin süni aşağı salınmasına, müqabil tərəfə əlve rişsiz müqavilə şərtlərinin qəbul etdirilməsinə çalışır. Təbii inhisarlar da aqrar bazarın fəaliyyətində mühüm rol oy na yır. Belə ki, aqrar bölmənin maddi-texniki resurslarının müəy yən qis mi-elektrik enerjisi, neft məhsulları, suvarma suyu və s. təbii in hisar subyektlərinin fəaliyyət dairəsinə aid olmaqla bu re surs ların qiy mətləri müvafiq dövlət orqanları tərəfindən tən zim lənir. Deməli aqrar bazarın strukturunu təşkil edən maddi-texniki re surslar bazarı nın əmtəələrinin bir hissəsi təbii inhisarçılar tərə fin dən istehsal edilir və reallaşdırılır. Aqrar bazarda inhisarçılığın əsas formalarından biri də bazar sub yektlərinin kənd təsərrüfatı istehsalçıları üzərində inhi sar çı lı ğıdır. Bu prosesdə kənd təsərrüfatı istehsalçıları məhsullarını aqrar bazarda formalaşan qiymətlərlə müqayisədə aşağı səviyyədə rea lizə edir, nə ti cədə istehsalçıların istehlakçılarla birbaşa əlaqə ya rat maq imkan ları məhdudlaşır. Belə vəziyyət məhsulun istehsal və is tehlak qiymətləri arasında kəskin fərqin yaranmasına gətirib çı xarır. Şəkil 9 . İnhisarçılığın formaları İnhisarçılığın formaları Maliyyə-kredit yerli Sahə Dövlət Üfüqi və şaquli Təbii Patent-lisenziya Müvafiq dövlət orqanlarının rə qa bətin məhdud laşdırıl ması ilə bağlı qeyri-qanuni fəaliyyəti Sahə ida rəetmə orqanla rının rə qabətin məhdud laşdırıl ması ilə bağlı qeyri-qanuni fəaliyyəti Yerli icra hakimiy yə ti orqan la rının rə qa bətin məh dud laşdı rıl ma sı ilə bağlı qeyri-qa nuni fəa liyyəti Maliyyə-kredit təşkilatla rının rə qa bətin məhdud laşdırıl ması ilə bağlı qey ri-qanuni fəaliyyəti Müvafiq dövlət orqanları və təsərr üfat sub yektləri nin qar şılıqlı ola raq qeyri-qa nuni sa zişləri İstehsal və xidmət sferasında təbii inhisar mövqeyindən sui-istifadə yolu ilə nəzarətin xüsusi forması Patent və lisenziyalar üzərində müvafiq strukturların qeyri-qanuni nəzarəti və fəaliyyəti Mövcud qanunvericilikdə inhisarçılıq fəaliyyətinin məhdud laş dı rılması və qarşısının alınması məqsədilə aşağıdakı tədbirlərin hə ya ta keçirilməsi nəzərdə tutulur: - inhisarçı təsərrüfat subyektlərinin məhsullarının (xidmət lə ri nin) qiymətləri üzərində dövlət nəzarətinin müəyyən olunması, bə zi hallarda bu və ya digər məhsulun (xidmətin) bazar qiymətinin yol ve rilən həddinin təsbit edilməsi; - təsərrüfat subyektlərinin gəlirlərindən tutulan vergilərlə on la rın bazardakı payına uyğun olaraq mütərəqqi vergi dərəcələrinin tət biqi; - təbii inhisarçı olaraq bazarda öz müstəqil mövqeyindən sui-is tifadə edən təsərrüfat subyektləri üçün aksiz vergilərinin sərtləş di ril miş dərəcələrinin tətbiq edilməsi; - bazara giriş maneələrini zəiflətmək məqsədilə istehsal olunan məh sullara eyniləşdirilmiş standartların tətbiqi; - sürətləndirilmiş amortizasiyanın normativ amortizasiya ilə əvəz edilməsi; - kredit şərtlərinin sərtləşdirilməsi; - təsərrüfat subyektlərinin patent üzərində öz mövqeyindən sui-istifadə etməsi ilə əlaqədar olaraq yeni patentlərin nisbətən ucuz haqqla məcburi lisenziyalaşdırılması; - bazar subyektlərindən birinin və ya hamısının birlikdə inhi sarçılıq fəaliyyətini həyata keçirərkən onlar arasında bağlanan sa ziş lə rin məhdudlaşdırıcı bəndlərinin ləğv edilməsi; - dövlət köməyinin bütün növlərinin dayandırılması; - barter əməliyyatlarının qadağan edilməsi; - idxal-ixrac əməliyyatları üçün verilən lisenziyaların ləğv edil məsi barədə müvafiq icra hakimiyyəti orqanı tərəfindən təkliflər ve rilməsi. Ümumiyyətlə antiinhisar qanunvericiliyi ölkə iqtisadiyyatının bü tün sahələrini əhatə etdiyindən aqrar bazar sistemi üçün xüsusi nor mativ-hüquqi sənədlərin qəbulu, mövcud qanunvericilik akt la rı nın ardıcıl olaraq təkmilləşdirilməsi zəruri məsələlərdəndir.
Posted on: Wed, 25 Sep 2013 15:40:03 +0000
Trending Topics
Recently Viewed Topics
© 2015