Postateizm və Dünyaya Bütöv Baxış Çox dindar bir inancsızam mən… Başqa cür, yeni bir dinə inanıram mən. Albert Eynşteyn Çağdaş fəlsəfə din istibdadına qarşı çıxmış ateizmin özünün də sonralar bir növ doqmaya, dinə dönüşdüyünü, K.Marks, Z.Freyd kimilərinin ateizmin peyğəmbərlərinə çevrildiyini iddia edir. Ateizmə qarşı tutulan ən böyük irad onun məntiqcə ziddiyyətli olmasıdır: ateizm, tanrı mövcudluğunun sübut edilməzliyi tezisini irəli sürərkən tanrının olmamasının da sübutunu göstərə bilməmişdi. İnsan zəkasının bütün təbiət sirlərini çözə biləcəyinə inam XX əsrin ikinci yarısında ümumi fundamental fizika adı altında bir yox, iki elm üzə çıxdığında bir qədər sarsılmışdı. Bu elmlər bir-birinə uyuşmayan mikrodünya fizikası və astrofizikanın prinsiplərinə əsaslanan fərqli fiziki reallıqları təsvir edir. Belə gözlənilməz kəşflərdən sonra ateizmin zəfərli addımları 1970-ci illərdən sonra bir qədər yavaşıdı. Ateizm fikir tarixində, insan tərcümeyi-halında haqq qazandırılan və xeyirli hal sayılsa da, 2000-ci ildən etibarən onun zacibə gücü azalmağa, yerini aqnostika tutmağa başladı. Hal-hazırda yaşanılan bu dönəm və hal postmodernizm və ya postateizm (post-sekulyar) dövr adlandırılır. (“Post-” anlayışı bir klassik hərəkatın növbəti aşamasını, mərhələsini ifadə edir.) Bu dövr üçün səciyyəvi olan pluralizm “mütləq meyyar yoxdur, hər şey nisbidir” şüarlarını ortaya atıb, bütün mədəniyyətlərə, din və dünyagörüşlərə eyni sayğı göstərmə, liberal və ya neytral yanaşmanı davranışların ümumi və əsas prinsipinə çeviribdir. Bu elm və dünyagörüş dalanı, əfsuslar, Qərb dünyasını “kubar biganəliyə”, dəyərsizliyə bürüyb, istiqamətsizliyə sürükləyibdir. Sosioloji hesablamalara görə, dindarların sayı bütün yer kürəsində yenə də əksəriyyət təşkil etməkdədir. Örnəyin, elm və texnikanın, yənı ateizmin önərdiyi rasionalizmin indiyədək görünməmiş uğurlarına nail olan çağdaş Yaponiyada dindarların sayı bu ölkə əhalisinin sayından iki qat artıqdır (!). Bunun izahı belədir: sintoizm eyni zamanda hansısa başqa etiqadlara da qoşulmağa etiraz etmədiyindən buddizmi, xristianlığı və ya başqa dini qəbul edən hər yapon özünü sintoist sayır. Axı sintoist olmaq onlar üçün yapon olmaq deməkdir. Allahsız dinlər ölkəsi (bə´zən də dinsiz ölkə) sayılan, iqtisadi-texniki sıçrayışıyla dünyanı təşvişə salan Çində də bir qədər buna bənzər durum izlənilməkdədir: “Çin Ocaq evlərində (məbədlərində) Konfutsinin, Lao-tszyunun (daosizmin yaradıcılarından biri), Buddanın təsvirləri yanaşı qoyulur, bu azmış kimi: Çinin quzeyində bu sıraya İsa Məsihin, güneyində isə Məhəmməd peyğəmbərin təsvirlərini də qoşurlar.” (Maslov A. A. “Bükelərin bəzəyi” kitabından, Araz Gündüzün tərcüməsində.) Burada ingilis riyaziyyatçısı və filosofu Bertran Rasselin bir fikri yerinə düşür: “Rasionalizm və antirasionalizm Yunan mədəniyyətinin lap başlanğıcından yan-yana yaşamış, hər dəfə də, biri digərini üstələyən kimi onun tamam tərsi olanın yeni inkişaf burumu başlayır.” Modern ölkələrdə ateistlərə nisbətən qeyri-ateist namizədlər prezidentliyə və b. dövlət idarəçiliyi qurumlarına seçkilərdə daha çox səs qazanır. Göründüyü kimi, XVIII əsrdən gələn Maarifçilik, sekulyar cəmiyyət ideyalarının, elm və texnikanın, rasionalizmin və b. inkişafı insanın inam məsələsinə çox az qarışa bilmişdi. (Maraqlananlar üçün əlavə məlumat: din və inancların mütənasibliyi toplumşünaslar tərəfindən belə görünməkdədir : 2008-ci ildə: xristianlar – 33,3 % (2 231,4 miljon), müsəlmanlar – 21,1% (1 412,3 miljon), hinduistlər – 13,2% (887,9 miljon), heç bir din və ya etiqadlara daxil olmayanlar -11,4% (764,4 miljon), buddistlər – 5,8% (391,1 miljon), Çin ənənəvi inanclar – 5,7% (387,4 miljon), milli dinlər – 3,9% (261,5 miljon), ateislər – 2,2% (147,7 miljon), yeni dinlər -1,6% (106,7 miljon), sikhilər – 0,3% (23 miljon), yəhudilər – 0,2% (15 miljon), başqa - 0,9% (60 miljon) 2025-ci ildə dünya: xristianlar - 36% (3 000 061 insan), müsəlmanlar - 22% (1 000 871), heç bir din və ya etiqadlara daxil olmayanlar - 21% (1 000 786), hinduistlər - 10% (850 000), buddistlər - 2% (170 000), ateistlər - 4% (349 000), yeni dinlərin tərəfdarları - 4% (332 000), digər dinlərin tərəfdarları - 1% (85 000). (Mənbə: İnternational Bulletin of Missionary Research. Vol. 32, № 1, Jan 2008, 27-30) İrrasional duyğulara bürünməyi sevən Şərq dünyasını qoyaq bir qırağara, bəs rasionalizmin zirvəsinə çatmış Qərb ölkələrində, ABŞ kimi dövlətlərdə dindarların sayı niyə azalmaq bilmir? Di´ni duyğuların səbəbi ateizmin təsbit etdiyi kimi sadəcə və yalnız cahillik ola bilərmi? Bu məsələylə bağlı aparılan araşdırmaların bir ucu insanın tarixi-sosial səbəblərə gedib çıxırsa, o biri ucu daha dərinə -- insan mövcudluğunun psixiki və psixoloji şərtlərinə qədər uzanmaqdadır. Dinin tarixdəki universal oluşu insanların istiqamət sisteminə və ibadət (xidmət) obyektinə ehtiyacını kifayət qədər təsdiqləyir. Bu haqda daha ətraflı E.Frommun “Psixoanaliz və din”, K.Yunqun “Arxetip və simvol” əsərlərini oxumağa dəyər. Əvvəllər din – tarixinin qaranlıq dönəmlərindən gələn “bəşəriyyətin uşaqlıq nevrozu” sayılırdısa, çağdaş zamanda inama ehtiyac ilkin həyat tələbatları siyahısında gedir. Dinin tanrıçılıq, peyğəmbərlik, müqəddəslik (sakrallıq), mərasim və dualar kimi institutları diqqətlə öyrənilir. Son vaxtlara qədər dinşünaslıqda müxtəlif cəmiyyət və mədəniyətlərdə dinin rolu və funksiyalarını araşdıran sosioloji yanaşma hakim idisə, dinin psixoanalitik konsepsiyalarının gəlişməsiylə (Z. Freyd, K.Q.Yunq, E.Fromm), habelə transpersonal psixologiyanın nümayəndələri tərəfindən əldə edilən bir sıra maraqlı nəticələrdən sonra (S.Qrof və onun məktəbi) dinin mahiyyətini anlamaqda sosioloji yanaşmanın məhdudluğu aydın oldu. Müxtəlif toplumsal konsepsiyalar dinin yalnız zahiri təzahürlərini, doqma və kultların ictimai mənasını aşkarlayarkən, dinin mahiyyətini – insanın bir növ psixiki (ruhsal-mənəvi) transformasiyasını, ruhani dəyişilməsini, aydınlanmasını və şüurunun oyanmasını özündə daşıyan d´ini təcrübəni diqqətsiz qoyurdular. Terminoloji qeyri-aydınlığın dinin hər cür müzakisinə əngəl olmasını vurğulayan E.Fromma görə, ümumbəşəri fenomen -- religia (din) -- bu və ya digər bir din növüylə asosiasiya (bənzətmə) yaradır. Dildə başqa sözün olmamasından dolayı bir toplum tərəfindən bölüşülən, mənalı ömür sürməyə imkan yaradan və sədaqətli xidmət etməyə obyekt verən insan dəstələrinin paylaşdığı hər bir düşüncə və hərəkət sistemini bu alim “din” adlandırmağa məcbur olur. Hermnevtikanın köməyi ilə di´ni mətnlərin təzədəndərki psixoloqlarda belə qənaət yaradır ki, dinlərdə insan məqsədi narsizmi (özünə vurğunluğu, qeyri-tənqidiliyi) ötməkdir. Bütün dinlərin əsasında bir ümumi ideya durur – insan inkişafının son istiqaməti, onun özündən, öz hüdudlarından çıxması — ozünütransdentensiya. Tarix boyu gözlə görünən aləmin arxasında insan evladının hansısa bir ruhani ölçü duymasını, başqa bir aləmi düşünmək bacarığını onun ağlının ən möcüzəvi xüsusiyyətləri sayılır.. Son 50 ildə dünya humanitar fikrində bir-birinə zidd gələn iki fənnin – elm fəlsəfəsi və din fəlsəfəsi sərhədlərində araşdırmalar izlənilir. Maraqlıdır, alimlərlə teoloqlar arasında dialoq hansı əsaslarla mümkündür? Elm və din, bilik və inam, məntiq və ritorika, nəzəriyyə və metaforalar, faktlar və fantaziyalar bir-biriylə uğurla hərəkət edib vahid konseptual və dəyər sistemləri yarada bilərmi? Fizikaçılar, bioloqlar, psixoloqlar, sosioloqlar, filosoflar, teoloqlar, dilşünaslar bu qənaətə gəlirlər ki, dar çərçivələrdən çıxma vaxtı müxtəlif səbəblərdən gəlib çatıb. İndi bilim adamları öz tədqiqatlarında dinlərdəki dünyagörüşü tədqiq edir; teoloqlar di´ni görüşlərini müasirləşdirmək üçün elmi dəlillərə ehtiyac duyur; dinşünaslar elmi fəlsəfənin zərif yanaşmalarına üz tutur; filosoflar mədəniyyət hadisələrinin analitik metodologiyasının üzərində işləyir və qlobal fikir sintezinin mümkün olub-olmamasını düşünür. Hələ İmanuil Kant o vaxt belə qənaətə gəlmişdi ki, biliklərin inkişafına baxmayaraq insan həyatında inamın yerini anlamaq üçün dərketmənin, anlağın bəlli bir sərhədləri var. Onun fikrincə, insan hər zaman bilgi və bilgisizlik sınırlarında yaşamağa məhkumdur. Kant real imkanlara uyğun gəlməyən insanın dünya haqda düşünmə xüsusiyyətinin sonsuz gücünə, universallığına güvənmənin təhlükəlılıyindən xəbərdarlıq edirdi. “Dünyaya bütöv baxış” adlı panteizməbənzər təlimin atası sayılan Vladimir S. Solovyova görə, gələcəkdə gerçəklik keyfiyyətcə yeni yollarla öyrəniləcək. Bu üsul fəlsəfənin, elmin və teologiyanın ayrı-ayrı metodlarının sintezindən yaranacaq. Sonralar filosofun “bütöv dünyagörüşü” (və ya dünyaya bütöv baxış) ifadəsi yüzlərcə müəllif tərəfindən öz intuitiv anlayışlarına uyğun, müxtəlif səbəblərlə işlədilmiş. Hans-Qeorq Qadamerin hermenevtikasında müxaliflər qismində elmi idrak idealıyla sıx bağlı olan qərbi Avropa fəlsəfəsinin məhsulu — Maariflənmə çağı daimi iştirak edir. Qadamer Sağlam məna təlimiylə silahlanıb maarıfçilik ənənəsinin təməlini qoyan Dekartla polemikaya girir. Sağlam məna təlimi nəzəri biliyin və rasional sübut imkanlarının məhdudluğunu göstərərək elmdənkənar həqiqətin olması haqda biliyi qoruyub nəsillərə ötürülməsinin tərəfdarıdır. Sağlam məna elmi metodların əli çatmadığı yerlərdə işləyir. Bu fikrin arxasında bir tərəfdən, elmidərketmənin (bu sözün bitişikliyi səfv sayılmasın) məhdudluğunun, digər tərəfdən isə, ola bilsin, elmi həqiqətlərdən daha dəyərli olan fövqalelmi həqiqətlərin mövcudluğunun e´tirafı dayanmaqdadır. Sağlam mə´nadakı həqiqət birbaşa insanın ruhsal yaşamındakı ali dəyərlərə bağlanır. Dekonstruksiyaya, yəni düşüncə və praktikanın yeni sahəsinə addım atmağa dəvət edən Jan Jak Derrida özünün “doqmaların yerinə qeyri-doqmatik analoqların hazırlanması” ənənəsinin davamçısı olduğuna özü də təəcüblənir, Kant, Kyerkeqor, Spinoza, Hegel, Haydeger və B.Rasselin ardınca “dindənkənar dinin mümkünlüyünü “təkrarlayır.” Lük Nansi “monoteizmin dekonstruksiyası” adlı əməliyyat aparır: qloballaşma dövrünə gəlib çatan monoteizmin yenidən, tamamilə başqa şəkildə yığılması məqsədilə monoteizmi (təktanrılığı) hissəciklərinə ayırır. Simona Vayla görə, “postmodern çağın İnsanı di´ni institutlardan asılı olmayan di´ni baxışlara şahid olmaq istəyir, kilsəsiz və xaç suyuna salmadan xristianlığın mümkünlüyündən danışılır. Protestantizm tədqiqatçısı Jan-Pol Villem Avropa və ABŞ-nın din sosiologiyası tədqiqatçılarının fikirlərinə qoşularaq keçən əsrin sekularlıq nəzəriyyəsinin krizisi və yeni paradiqmaların axtarışı haqda geniş diskussiyalar aparmaqdadır. Göründüyü kimi, son zamana qədər mövcud olan elmi və di´ni baxışların qarşıdurması postateizm hadisəsiylə ortadan qaldırılmaqdadır. Ənənəvi dindarlığın dərinliklərindən Rudolf Ştainer kimi teoloq və antroposofun “Biz ancaq inanmaq istəmirik: biz bilmək istəyirik” rasional şüarı formalaşdığı kimi, Albert Şveyser də “Vicdanlı, ardıcıl düşüncə son olaraq canlı, məntiqlə bəraət qazanmış, hamıya gərək olan bir mistikaya gəlib çıxmaya bilməz”,-- deyir. Bu iki yön kəsişməsində yerləşən postateizmi dünyaya bütöv baxışın başlanğıcı da hesab etmək olar. Dünyaya Bütöv Baxış. Mədəniyyətin yaradıcılıqdan başqa dərketmə aspekti də var. Şərti olaraq o dörd böyük hissəyə bölünür: incəsənət, elm, fəlsəfə və din. Bə´zən bir-birinin içinə keçməsinə baxmayaraq bunların mövcudluğu nisbətən müstəqildir. Bu heç də təsadüfi olmayan bölünmə insanın intuitiv-emosional, duyğusal-empirik, rasional və mistik idraki qabiliyyətinə uyğunluğundan qaynaqlanır. Bu, dünyanın dörd tərkib hissəsinə əsaslanır: 1. insan qəlbinin həyəcanları, 2. maddi aləm, 3. ümumi əlaqələr və hadisələrin qanunauyğunluğu, 4. gözə görünməyən reallıq. Şəxsi dünyagörüşünü götür-qoy (analiz) edən hər kəs, özünün bunlardan birinə yaxın olduğunu aşkarlayar. Dərketmə alətləri də, mədəniyyətin dörd yönü də ayrılmaz şəkildə birləşdiyi vahid toxumdan — mifologiyadan — cücəribdir. (Tövrat və İncilin Qədim Misir və Şərq əsatirlərindən, inanclarından qaynaqlandığını H.Reymarus, F.Volter, Ş.F.Düpüi, Volni, E.Evanson, T. Peyn, F.Spinoza, F.Nitsşe, B.Rassel Q.Brandes, M.Eliade, L.Stross, G.Frezer və b. çoxdan isbat etmişlər. Quranın zərdüştçülük, buddizm, yəhudilik və xristianlıqdan bəhrələndiyini C.Qilkrist ətraflı araşdırıb.) Sonralar müstəqil gəlişmə, təbii genişlənmə mərhələsi aralarında münaqişələrə səbəb olmuş. Dünyaya bütöv baxış bu birtərəfliyi, mücərrədliyi aradan qaldırmaq istəyindən yaranıbdır. Bölünmə, ayrılma və onlardan birinin digərinin yerini tutması dövrünün ən yüksək zirvəsi artıq keçilmiş. Doğuluşdan sonra bölünmüş və öz şəxsi imkanlarını büsbütün aşkarlamış hissələr — estetik, empirik, rasional və mistik bilgilər — öz tapıntı və özəlliklərini qoruyub saxlayaraq daha yüksək səviyyədə yenidən birləşmək üçün Bütöv Biliyə doğru istiqamət götürüblər. Müasir dövrdə bu yön nəinki mədəniyyətin, bütövlükdə dünya təkamülünün dərkində analizdən sintezə keçişinin başlanğıcına uyğundur. Fizika sahəsində aparılan son tədqiqatlar yeni elmin, sinerqetikanın yaranmasına səbəb olmuşdur. Bu yeni elm, təbiətşünaslığı cəmiyətşünaslıqla, insan və mədəniyyət aləminin sosial bilgilərini təbii fenomenlərin bilgisi ilə birləşdirməyə çalışır. Ruh və Materiyanın Vahid Fizikası — sinerqetika paradiqması — mistik-alimlərin duyduqlarının reallığını sübut eləməyə çalışır. Sinergetika, çox detallarla ağırlaşmış, məsələnin mahiyyətini kölgədə qoyan məlumatı sıxmağa və onu bir neçə işarə, konsepsiya və ideyalara çevirməyə imkan verir. “Sinergi” müxtəlif enerjilərin, Varlığın səmavi və yer planlarını, enerjilərini birləşdirməsi deməkdir. Bunların birliyi, bir qayda olaraq, bəşəriyyət nəzərindən qaçırılırdı. (Burada İsa Hüseynovun-Muğannanın “Bağ” fikri yada düşməyə bilməz: insanı insana, kainatı kainata birləşdirən bağa sonralar qədim yunanlar “baqus”, ruslarsa “boq” demişlər...) Bir zamanlar akademik V.İ. Vernadski tamam yeni məntiqi, vahid biliyi, “müasir kainat həyatının” simvol dilini ehtiva edən Kainat bütövlüyünü sübut eləməyə çalışırdı. Son İnsan beyninin fəaliyyətini araşdıran alimlərin son nəticələri göstərir ki, beynin şüuraltı (qeyri-şüuri) bölməsi informasiyanı ancaq simvollar, obrazlar vasitəsiylə qavrayır. Çox güman ki, insan sezgisi (intuisiyası) daxili ehtiyacları bir zamanlar obrazlı dillə, simvollarla, metaforalarla dilə gətirmiş, nəticədə din fenomeni yaranmış. Sonralar adamlar həmin o simvollardan, obrazlardan o qədər bərk yapışmışlar ki, o simvolların daşıdığı mənalar qıraqda qalmış... “Susqun kütlənin kölgəsində” əsərində çağdaş mədəniyyətin kəskin tənqidçilərindən biri olan fransız düşünür Jan Bodriyar “susqun” insan kütləsi tərəfindən di´ni mərasim “parıltılarının” “qızıl” sayılmasını ifşa etmişdi. U.Ceyms, E.Fromm, A.Adler, K.Yunq, Frankl, Loş və başqa ünlü psixoloq alimlər inam hissinin, inam amilinin insan mövcudluğunun əsas şərti sayaraq, inam fenomenini iki yerə ayırır: ictimai və individual (U.Ceyms), avtoritar və humanist (E.Fromm), daxili dindarlıq və zahiri dindarlıq (Olport), sosial dindarlıq və ruhani dindarlıq (Lenski) və b. L.Feyyerbaxın görüşlərində də, xüsusən “Gələcək fəlsəfənin əsasları” kitabında strateji anlayışların din qurumu tərəfindən mənimsənilməsinin və spekulyasiyalara sürüklənməsinin tənqidi durur. Filosofa görə, tanrıya inam insanın öz mahiyyətinin sonsuzluğuna və həqiqiliyinə inamdır. Belə deyə bilərik ki, din institutu tarixsəlliyə, rəvayətsəlliyə, əsatirsəlliyə bağlılığından dolayı keçmiş yönümlüdür, inam isə gələcək yönümlüdür. Çünki inam gələcəyi, din isə keçmişi idealizə edər. Mövcud tarixi dinlər öz konfessional formatında qlobal geopolitik oyunların alətinə çevrilərək özlərini etibardan, gözdən salmaları və bayağılaşmaları bir gerçəklikdir. Bundan başqa, dindarlıq institutunun içəridən dağılması, çoxsaylı təriqətlərə bölünməsi, di´ni plüralizm də, dünyəvi plüralizm də insanların problemlərini azaltmadı, ancaq səcdə “kəbələrini” və bununla da insan nevrozlarını çoxaltdı. Jil Delöz və Feliks Qattari tərəfindən “rizoma ” adı verilən “total eyniliyin” yaratdığı dəhşətli fəsadlar müasir filosofların həyəcan təbilinə səbəb olur. Yaşadığımız XXI əsrdə heç bir matrik ierarxiyanın (matrisa -- mütləq etalon) olmaması məzmunu, informasiyanın heçnəylə tutuşdurulmaması bəşərin məhvinə gətirib çıxaracağı səbəb kimi göstərilir. İndi dünyanın bir nömrəli sualı budur: “həqiqi olan nədir?” P.S. Gənc yaşlarımda Asif Atanın (Asif Əfəndiyevin) özüylə də, kitablarıyla da tanış olmağa başlayanda ilk təəcübüm sonra böyük marağa dönüşsə də, o zamanın Ocaq adlı qeyri-leqal ( və qeyri-leqal olmağıyla əsil romantik) hərəkata bağlanmaqla Mütləqə inam fəlsəfəsinin tərəfdarı olmaqdan nədənsə çəkindim. Asif Əfəndiyev adlı bir dəyərli yazara, şairə, tənqidçiyə, ziyalıya, dissidentə və müdrikə rəğbət etməm yetərlidir, düşündüm. Illər keçdikcə fəlsəfə mütaliəm genişlənib dərinləşdikcə, adlı-sanlı dünya filosoflarının fikirlərinə baş vurduqca istər-istəməz cəsarətli olduğu qədər də qəribə görünən Asif Atanın şəxsiyyəti, əsərləri, fikirləri yadıma düşür. Əldə etdiyim yeni bilgilər köhnələrlə tutuşdurulduqda məni bu nəticəyə gətirir ki, Asif Ata hadisəsi modern dünya fəlsəfəsində, tarixində, dilçiliyində, psixologiyasında, ədəbiyyatında gedən çabalar kontekstində baxılmasa, düzgün qiymətləndirilə bilməz. (Asif Ata ideyalarına tutulan çoxsaylı irad və suallar əsasında yaranan, şərti olaraq “Asif Ata dekonstruksiyası” adlı kitab gələcəkdə işiq üzü görəcək.) İlahə Ucaruh
Posted on: Thu, 14 Nov 2013 17:20:08 +0000
Trending Topics
Recently Viewed Topics
© 2015